تهران، پیشرو در مبارزه با آلودگی هوا

«قطار شترها و قاطرها گرد و خاک به هوا بلند کرده، صفوف سربازها نیز ابر ضخیمی از خاک نرم و غبارمانند را به هوا فرستاده و هزاران هزار نفر انسان هم در خیابان‌های بدون سنگفرش و پوشش، پا به زمین کشیده‌اند. بدین‌ترتیب در این ماه‌های گرم گردوغبار چهره شهر را می‌پوشاند. چشم‌ها به اشک‌ریزی، دندان‌ها به قروچ‌قروچ، گلوها به خرخر و سینه‌ها به سرفه می‌افتد. تهران با اینکه دارای منابع آب بسیار خوبی است ولی یکی از غبارآلودترین شهرهای جهان است. ساعت ۶ بعدازظهر در خیابان لاله‌زار نسبت به خیابان‌های علاءالدوله و ناصریه و الماسیه گرد و خاک کمتری وجود دارد.»؛ این نخستین گزارش از آلودگی هوای تهران است که «کلود آنه» روزنامه‌نگار فرانسوی در تابستان ۱۲۸۸ خورشیدی آن را در کتاب «اوراق ایرانی» می‌نویسد. این سند نشان می‌دهد قصه آلودگی هوای این شهر، قدمتی دست‌کم به اندازه 114سال دارد. جالب اینکه در همان سال‌ هم وسایل نقلیه، عامل اصلی آلودگی هوا بوده‌اند. قصه آلودگی هوای تهران اما بدون انجام هیچ اقدامی در دهه‌های بعد ادامه یافت به‌طوری که 27آبان 1336روزنامه اطلاعات نوشت: «از مهم‌ترین دلایل آلودگی هوای شهر تهران آب و هوای متغیر و ناسالم، فراوانی ماشین‌های گوناگون متحرک و ثابت، وجود کارخانه‌های گوناگون مخصوصا کارخانه‌های آجرسازی در جنوب شهر و تبدیل باغات و کشتزارها به ساختمان‌های بلند است. 10سال بعد یعنی پاییز 1346برای نخستین بار وزارت بهداری از سازمان بهداشت جهانی خواست به تهران بیایند و وضعیت آلودگی هوای شهر تهران را مطالعه کنند. گروه‌های خارجی با استقرار 4ایستگاه نمونه‌گیری به اندازه‌گیری آلاینده‌های هوا پرداختند. نتایج نشان داد تردد زیاد خودروها در خیابان‌ها، معابر، کوچه‌ها و گذرگاه‌ها بر آلودگی هوا تأثیر مستقیم دارد و آنچه مشکل را بیشتر می‌کرد خودروهای کهنه و فرسوده‌ای بود که بر بار ترافیک و در نتیجه آلودگی هوا می‌افزود.
در سال 1352 مرحوم تقی ابتکار، نخستین رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران بر لزوم اندازه‌گیری و کاهش آلودگی هوا پافشاری کرد. در پی این تأکید، در ماده ششم برنامه عمرانی پنجم در فاصله زمانی 1352تا 1356قرار شد بررسی کامل منابع آلودگی هوا و تعیین استانداردهای کیفیت هوا انجام شود اما قدم از قدم برداشته نشد. این شرایط موجب شد در سال 1355مصاحبه‌ای تصویری در این خصوص تهیه شود که در این مصاحبه بعد از ابراز گلایه مردم از وضعیت آلودگی هوا، وزیر بهداری دوره پهلوی درخصوص آلودگی هوا گفت: «باید متخصصان بزرگی از دنیا بیایند و آلودگی هوا را اندازه‌گیری کنند؛ چرا که تا مدرکی در دست نباشد، نمی‌توان صحبت کرد.» پس از انقلاب اسلامی نیز پرداختن به مسائل محیط‌زیستی و آلودگی هوا از حساسیت کمتری در سال ابتدایی برخوردار بود و سال‌های جنگ نیز آن را عقب انداخت تا اینکه ماجرا به سال‌های دهه 70رسید.



تهران، پیشگام اندازه‌گیری کیفیت هوا
تاریخ آلودگی هوا نشان می‌دهد نخستین قدم‌های بومی علیه آلودگی هوا در ایران، توسط شهرداری تهران برداشته شد. در سال‌هایی که هنوز نگاه‌ها به بازسازی کشور پس از خرابی‌های جنگ تحمیلی بود، شرکت کنترل کیفیت هوا(وابسته به شهرداری تهران) تاسیس شد. این نخستین گام جدی از سال 1288و پس از 84 سال آلودگی هوای تهران بود که توسط شهرداری تهران برداشته شد تا مجموعه‌ای تخصصی و البته بومی برای اندازه‌گیری آلودگی هوا تاسیس شود. در اساسنامه آن به تاریخ 26تیر1372آمده است: «اندازه‌گیری میزان آلودگی هوای تهران به وسیله ایستگاه‌ها، اندازه‌گیری سرعت و جهت باد و فشار هوا، برنامه‌ریزی اجرای سیستم‌های اندازه‌گیری و مراقبت آلودگی هوای شهر، بررسی‌ راه‌های کنترل آلودگی ناشی از وسایل نقلیه موتوری، ارائه راه‌حل‌های کنترل آلودگی با استفاده از تجربیات شهرهای بزرگ دنیا و تعیین ضوابط آلودگی هوا با هماهنگی سایر نهادها ازجمله موضوعات کاری این شرکت است.» در پی تاسیس یک شرکت تخصصی برای پایش آلودگی هوا، روند مطالعات اندازه‌گیری منابع آلاینده در تهران آغاز شد تا شهرداری تهران طلایه‌دار نهضت سنجش دقیق میزان آلاینده‌ها در هوای شهر باشد.


نخستین برنامه کاهش آلودگی هوای تهران
6سال پس از آغاز به‌کار این شرکت، یعنی در سال78دولت نیز برای جلوگیری از آلودگی هوا، آستین را بالا زد و نخستین برنامه کاهش آلودگی هوای تهران را تدوین کرد. طبق این برنامه شهرداری تهران مکلف شد مستند به مطالعات شرکت کنترل کیفیت هوا، 6مرکز مکانیزه معاینه فنی و خطوط مربوط به معاینه خودروهای سنگین، سبک و موتورسیکلت‌ها را تا سال1379احداث کند. همچنین تأمین 70درصد سوخت مورد نیاز شهر تهران از بنزین بدون سرب و توزیع گازوییل مورد نیاز شرکت واحد اتوبوسرانی تهران با حداقل گوگرد و میزان آلایندگی مورد توجه قرار گرفت و شرکت کنترل کیفیت هوا توسط کمیته‌ای بر این مصوبات نظارت خود را آغاز کرد.

نیاز تهران به ایستگاه‌ها ثابت اندازه‌گیری
در سال 73، نخستین استاندارد انتشار گازهای خروجی وسایل نقلیه موتوری تدوین شد. در این سال نتایج اولیه مطالعات گروه ژاپنی جایکا نشان داد 77درصد آلودگی هوای تهران حاصل منابع متحرک است. همچنین در فاصله سال‌های 73تا 76، سناریوهایی برای کنترل آلودگی هوای این شهر ارائه شد که شامل نظارت بر کیفیت سوخت، کیفیت خودروها، معاینه فنی، کنترل ترافیک و توسعه حمل‌ونقل عمومی می‌شد. همچنین سال 76، پروژه سنجش عناصر فلزی در هوای تهران اجرا شد که در 5ایستگاه نشان می‌داد سرب، کادمیوم، نیکل و کرم در ذرات جامد معلق در هوای تهران به‌وفور یافت می‌شود. نتایج این مطالعه و مطالعات بعدی نشان داد شهری در حد و اندازه‌های تهران نیاز به ایستگاه‌های ثابت ترافیکی و شهری برای اندازه‌گیری آلودگی هوا دارد.

حذف سرب و پیکان
3سال نخست دهه 80سال‌های مثبتی در تاریخ آلودگی هوای تهران بود. در پی مشخص‌شدن سهم بالای سرب در هوای تهران از یک سو و واضح‌شدن اثر وسایل نقلیه کاربراتوری در کاهش کیفیت هوای تهران از سوی دیگر که پیکان مهم‌ترین بازیگر این نقش بود، 2گزارش مدیریتی از سوی شرکت کنترل کیفیت هوا به دفتر رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست ارسال شد. این دو گزارش در فاصله 3سال موجب شد تصمیم مهمی برای بهبود کیفیت هوای تهران و سایر شهرهای کشور گرفته شود و آن حذف سرب از سوخت و پیکان از معابر عمومی طی سال‌های پیش‌رو بود. از یک سو بنزین دارای سرب طی یک برنامه 5ساله از نازل‌های توزیع بنزین تهران و به مرور شهرهای بزرگ حذف شد. خط تولید پیکان به‌عنوان پرتیراژترین وسیله نقلیه کاربراتوری نیز برای همیشه به تاریخ سپرده شد تا در 3سال 2گام مهم برای بهبود کیفیت هوا برداشته شود. در این سال‌ها گزارش‌های تخصصی از آلودگی صوتی معابر مناطق تهران در شرکت کنترل کیفیت هوای تهران آغاز شد تا مشخص شود منابع آلودگی صوتی معابر اصلی شهر کدام است و چه اندازه خیابان‌ها و بزرگراه‌های شهر از آلودگی صوتی رنج می‌برند.

مطالعات کاربردی آغاز شد
دهه 90، دهه مطالعات کاربردی در تهران بود. شرکت کنترل کیفیت هوای تهران که در دهه70نیز طلایه‌دار مبارزه با آلودگی هوا بود، در این زمینه هم موفق عمل کرد و توانست بالغ بر 50گزارش تحلیلی محتوایی برای شناسایی منابع آلاینده تهران ارائه کند. در این میان انتشار نخستین سیاهه منابع آلاینده تهران با همکاری دانشگاه صنعتی شریف، گامی بزرگ در زمینه شناسایی منابع آلودگی هوا بود. این اقدام در کشور چنان ارزشمند بود که از سال96هیأت دولت خواستار انتشار چنین سیاهه‌ای برای 7کلانشهر آلوده کشور نیز شد. همچنین نخستین طرح منطقه کم‌انتشار آلایندگی در همین دهه ارائه شد تا پس از 4دهه دستی به سر و روی طرح‌های ترافیکی- محیط‌زیستی کشیده شود.

حمل‌ونقل عمومی بیشتر در برابر آلاینده‌ها
نیمه‌دوم دهه 80سال‌های رونق حمل‌ونقل عمومی در برابر آلودگی هوا بود.  از 22اردیبهشت1386نخستین خط اتوبوس‌های یورو4بی‌آرتی، حدفاصل ترمینال‌های شرق تا غرب را پیمود. پیش از آن مطالعه‌ای درباره ضرورت نوسازی ناوگان گازوییلی شرکت واحد انجام شده بود که نشان می‌داد مصرف گازوییل تاچه حد برای مردم تهران مضر است. بدین‌ترتیب اتوبوس‌های سرخ رنگ جدیدی پا به معابر عمومی شهر گذاشتند و ظرف 3سال تعداد آنها به 7خط رسید تا بار بزرگی از ترددهای شهری را اتوبوس‌هایی به‌عهده بگیرند که کیفیت استاندارد آلایندگی بهتری دارند. در سال‌های پایانی دهه 80، نهضت متروسازی نیز در تهران سرعت گرفت تا زمینه برای بهبود کیفیت هوا به نحو مؤثری فراهم شود. توجه به معاینه فنی وسایل نقلیه نیز توسط پلیس افزایش یافت تا منحنی شمار روزهای آلودگی هوا در تهران سمت و سوی کاهش به‌خود بگیرد.