ترویج برادری و مهربانی

سعیده مرادی

امروز یکی از بزرگ‌ترین اعیاد ما شیعیان است؛ روزی که پیامبر اسلام(ص) حضرت علی(ع) را به‌عنوان جانشین، پیشوا و مولای مسلمانان بعد از خود معرفی کرد. روایتی که منابع و مراجع دینی برآن صحه گذاشته و تصدیق‌اش کرده‌اند. عید غدیر قرن‌هاست که توسط ایرانی‌ها گرامی داشته می‌شود و در هر گوشه و کناری از این آب و خاک به مناسبت این روز مبارک، جشن و سرور به راه می‌افتد. ساکنان تهران قدیم هم از این موضوع بی‌نصیب نبودند و برای پاسداشت این روز آداب و رسومی خاصی را رعایت می‌کردند که محمود منیعی، تهران‌پژوه بخشی از آن را برای ما روایت کرده است.


از صفویه تا امروز به عشق علی‌ع
واقعه غدیرخم از 2 منظر قابل توجه است؛ یکی از دیدگاه بزرگان دین که بر خرد و ‌دانایی مبتنی است و دیگری از منظر عموم که بیشتر جنبه احساسی دارد. قرن‌‌ها بود که ایرانیان واقعه غدیر را به‌عنوان یکی از مناسبت‌ها و اعیاد مهم مذهبی جشن و سرور می‌گرفتند. تا اینکه در قرن چهارم هجری و در دوران آل بویه غدیر به شکل عمومی بروز کرد و به‌عنوان یک جشن رسمی و عمومی در تقویم و فرهنگ ایرانی ثبت شد. اما بزرگداشت این عید و برگزاری جشن در مقیاس حکومتی به دوره صفویه بازمی‌گردد. زمانی که شاه‌اسماعیل صفوی، تشیع را به‌عنوان مذهب رسمی این سرزمین اعلام کرد و شرایط مهیاتر شد، غدیر به‌عنوان یک جشن بزرگ ایرانی‌ها قرار گرفت. در آن دوران و این برهه تاریخی، عید غدیر به‌عنوان یک مناسبت مذهبی و ملی مهم آنقدر ارج و قرب پیدا کرد که در این مناسبت مذهبی کشور تعطیل رسمی می‌شد و پادشاه به یمن این روز به رعیت هدیه یا همان عیدی می‌داد.

شلیک توپ و دیدار همایونی
آذین‌بندی، شلیک توپ و اعطای منصب‌های دولتی از دیگر رسوم مربوط به عید غدیر در دوره صفوی بود. تهران هم با وجود آنکه در آن زمان مرکزیت نداشت اما تمام این مراسم به‌درستی در اینجا انجام می‌شد. از زمان صفویه تا قرن‌های بعد یعنی دوران افشاریه، زندیه و قاجار، به مناسبت عید غدیر جشن‌های مختلفی در امامزاده‌ها(ع) و اماکن مقدسه متبرکه و مساجد برگزار می‌شد؛ این جشن‌ها هر سال با چراغانی، توزیع شربت و شیرینی، خطبه خوانی و... توسط حاکمان و والیان همراه بود. اما در دوره قاجار به مناسبت عید غدیر در دربار مراسم «سلام» برگزار می‌کردند؛ مراسمی که در آن اعیان، اشراف و شاهزادگان یا مردم عادی به دیدار شاه قجر می‌رفتند. چنانچه ناصرالدین‌شاه درباره عید غدیر سال ۱۲۵۵ شمسی در خاطراتش آورده: «عید غدیر رسید، شب عید بیرون شام خوردم، عمارات جدید و نارنجستان چراغان شد، اغلب پیشخدمت‌ها بودند. امین‌حضور، عضدالملک، عکاس، فرخ‌خان و غیره بودند. خواننده‌های مردانه همه آمدند... الحمدلله خوش گذشت. روزش هم در همان تالار جدید سلام شد.»

از شیرینی و شربت تا آشتی‌کنان
برگزاری جشن عید غدیرخم در شهرهای مختلف تا حدودی متفاوت بود و در هرگوشه‌ای اقوام ایرانی با تکیه بر باورها، فرهنگ، سنت و تاریخ خود این مناسبت را به‌صورت بومی و محلی جشن می‌گرفتند و مرسوم بود مردم آن روز در مکان‌هایی گردهم به خوشی و شادمانی سپری می‌کردند. در تهران قدیم هم بنا بر داستان‌ها و روایات نقل شده، مردم در مکانی مسقف دورهم جشن می‌گرفتند. پذیرایی قسمت اصلی آن جشن بود و تفریح و سرگرمی هم به فراخور مهیا می‌شد. روزه‌داری، دعا، خطبه‌خوانی، نمازهای مستحبی، صلوات فرستادن، غسل و زیارت امام علی(ع)، تبریک‌گویی، دید و بازید، افطاری دادن، صدقه‌دادن، هدیه دادن، زینت کردن، شادی و سرورکردن، مهمانی دادن، گذشت و آشتی‌کنان، کارگشایی از گرفتاری‌های دیگران، توسعه دادن به زندگی خانوادگی، استراحت کردن، وام دادن، دوستی کردن و جاری شدن عقد اخوت و برادری، مهربانی و عطوفت با یکدیگر از جمله آداب و رسوم مردم تهران در این روز به یادگار مانده که بسیار مقید به رعایتش بودند.

نشان‌سادات
در گذشته تشخیص سید‌ها از ظاهرشان میسر بود. سادات معمولا با داشتن شال و کلاه سبز خود را متمایز می‌کردند، ظاهرا رنگ و نشان‌های سبز در قرن چهاردهم در دولت مملوک‌های مصر و شام میان سادات رایج شده و به نقاط دیگر جهان اسلام گسترش یافته است. همچنین، در دوره قاجار سید‌ها اسب خاکستری سوار می‌شدند تا جایی که بنا به نوشته اسحاق آدامز «آنها حتی ادعا می‌کردند همه اسب‌های خاکستری رنگ متعلق به سید‌ها هستند.» اما اینکه چگونه می‌شد فهمید افرادی که کمربند سبز دارند، سادات هستند یا خیر، راه و روش خود را داشت. پس از دوران غیبت مرجعیت وجود داشت با عنوان نقیب که زعامت شیعیان درتمام امور را به‌عهده داشت. نقیبان شیعه کسانی بودند مانند سیدرضی و سیدمرتضی و درقرن ۹امامزاده یحیی(ع) در تهران. آنها نه‌تنها مشکلات شیعیان را حل و فصل می‌کردند، بلکه یکی از وظایف آنها ثبت و نگهداری دفاتر مرگ، تولد و شجره‌نامه سید‌ها و اثبات یا رد ادعا‌های سیادت بود. به این طریق سادات واقعی به واسطه آنها شناخته می‌شدند.