سرچشمه ثواب و روشنی

سحر جعفریان

سقاخانه‌ها از دیر باز، در گذر و معبر کنار مسجد و تکایا، بنا می‌شدند تا هم رهگذران گلویی ‌تر کنند و هم یاد شهدای کربلا گرامی داشته شود؛ بنایی کوچک با معماری اسلامی که از مهم‌ترین ویژگی‌هایش محراب در فرورفتگی، آبخوری، پنجره مشبک، جعبه نذورات و محل روشن‌کردن شمع است که به نوعی از عناصر اصلی تشکیل‌دهنده یک سقاخانه به شمار می‌روند. در تهران بیش از 290سقاخانه شناسایی شده که در ادامه با برخی از متفاوت و مهم‌ترین آنها آشنا می‌شوید. یکی از قدیمی‌ترین و زیباترین سقاخانه‌های تهران قدیم، سقاخانه آینه است. این سقاخانه پرزرق و برق را حاج میرآخور در سال 1304بنا کرد. قدیمی‌ها ماجرای ساخت سقاخانه را اینطور بیان می‌کنند که روزی حاج‌میرآخوند از این محل عبور می‌کرد که نوری در مکان قبلی سقاخانه دید و نذر کرد اگر حاجتش برآید بر این محل سقاخانه‌ای بسازد و چنین نیز کرد. در بالای بنای سقاخانه، نقاشی‌ای از شمایل حضرت عباس(ع) نقش بسته و نمای آن با آینه و کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین‌ شده است. این سقاخانه سال‌ها ظاهر قدیمی خود را حفظ کرد اما حدود سال 1348به‌دلیل تعریض خیابان ظهیرالاسلام به ابتدای کوچه منتقل شد.

قدیمی‌ترین سقاخانه تهران

نشانی:  منطقه 11، خیابان فروزش
مشخصات: یکی از نخستین سقاخانه‌های تهران، سقاخانه عزیز‌محمد نام دارد که توسط حاج‌عباسعلی عزیزمحمد حدود سال 1256بنا شد. این سقاخانه با توجه به بحران کم‌آبی آن روزگار و لزوم وجود سقاخانه‌ها به‌عنوان یکی از منابع تأمین آب مردم، یادآوری واقعه کربلا و بستن آب فرات بر کاروان  امام‌حسین(ع) و یارانش ساخته شده است. بنای سقاخانه همواره با نور سبز، روشن است و در ماه‌های محرم و صفر با کتیبه‌های سیاه پوشانده می‌شود. این بنای قدیمی دارای آب‌انبار، حوضچه آب، شیر و پاشیر است. در قسمت پایین سقاخانه، کاشی‌های برجسته با نقش شهدای کربلا جلوه خاصی به سقاخانه بخشیده و سقف آینه‌کاری آن بسیار چشم‌نواز و باشکوه است. داخل سقاخانه تعدادی شمایل منتسب به حضرت امام‌حسین(ع) و حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) دیده می‌شود. سقاخانه عزیز محمد به‌دلیل قدمت بنا دچار فرسودگی و شکستگی کاشی‌ها و تزیینات بود که در سال 1399مرمت شد.

مصورترین سقاخانه

نشانی: خیابان ناصرخسرو، کوچه خدابنده‌لو، روبه‌روی امامزاده اسحاق (ع)
مشخصات: سقاخانه باغچه علی‌خان (باغچه علی‌جان) به دوران قاجار تعلق دارد که در محوطه حیاط شاهی امامزاده اسحاق(ع) بنا شده است. این سقاخانه کوچک به سبب تزیین با کاشی‌های نقاشی شده به تنها سقاخانه مصور تهران شهرت یافته است؛ بنایی آجری روی کاشی‌های کم‌نظیر آن، تصاویری از نمادهای مذهبی و عاشورایی به ثبت رسیده است.
متأسفانه تعدادی از کاشی‌های این سقاخانه قدیمی در چند سال اخیر مورد سرقت قرار گرفتند که بعد از بازسازی بخش‌هایی از آن، حریم پیاده‌‌روی اطراف آن به سبب سهولت تردد رهگذران نیز بهسازی شد. سقاخانه علی‌خان یکی از پرترددترین سقاخانه‌های پایتخت است که در مناسبت‌های مذهبی، بسیاری از شهروندان با مراجعه به آن، شمعی روشن می‌کنند و با توسل به اهل‌بیت(ع) دعا می‌خوانند.

کوچک در گذر قدیمی

نشانی: خیابان قیام، کوچه امامزاده یحیی، نبش کوچه متین‌نژاد
شماره ثبت ملی: 14669
مشخصات: سقاخانه گذر امامزاده یحیی(ع) که این روزها آن را به سقاخانه صاحب‌الامر(عج) می‌شناسند از قدیمی‌ترین سقاخانه‌های تهران است؛ جایی که در دوره قاجار آب آن را از قنات حاج میرزا علیرضا یکی از تجار صاحب نام آن محدوده تامین می‌کردند؛ بنایی کوچک با پنجره‌های مشبک سبز رنگ که رهگذران ضمن سیراب‌شدن از آب گوارای محرابش، سلامی بر سالار شهیدان می‌فرستند و به یاد تاریخ بلند آن، لحظه‌ای به فکر فرو می‌روند. سازمان میراث فرهنگی بعد از نصب جداره‌ شیشه‌ای مقابل سقاخانه‌ چوبی اصلی آن برای جلوگیری از هرگونه آسیب وارد‌شدن به آن یا سرقت، آن را در فهرست آثار ملی ثبت کرد. دهه‌90نیز بخش کوچکی از آن به همت کسبه، مرمت شد تا این گنجینه غنی تاریخی تهران برای آیندگان محفوظ بماند.

به یاد تشنه‌لبان کربلا

نشانی: خیابان خیام، محله سنگلج، گذرقلی، نبش سه‌راه بازارچه
شماره ثبت ملی: 2691
مشخصات: تاریخ سقاخانه گذر قلی به دوران قاجار باز می‌گردد؛ به زمانی که بعضی از بازاریان و افراد خیر نذر آب می‌کردند تا با ساختن سقاخانه‌‎ای کوچک به یاد شهدای کربلا، تشنگی عزاداران‌ ماه محرم و رهگذران گذر را رفع کنند. از تزیینات بنای این سقاخانه می‌توان از کاشی‌کاری‌های داخلی نام برد که البته کاشی‌های قسمت داخلی بنا، از قسمت بیشتری برخوردارند. کاشی‌های به‌کار‌رفته در این بنا، از نوع کاشی هفت‌رنگ، با لعاب برجسته است که عباراتی در رثای ائمه اطهار(ع) بر آنها نقش بسته است. چنان که مشهود است استقبال اهالی از این سقاخانه بسیار زیاد بوده و در بیشتر شب‌های جمعه، گروه بسیاری برای افروختن شمع به این محل مراجعه می‌کنند. این سقاخانه در سال 1379در لیست آثار ملی به ثبت رسید.

میان بازار قدیمی

نشانی: خیابان وحدت اسلامی، خیابان شهید اسدی‌منش (البرز) سابق و بازارچه قدیمی کربلایی عباسعلی
شماره ثبت ملی: 12315
مشخصات: این سقاخانه 135ساله، به همت کربلایی عباسعلی گمرک‌چی، وزیر گمرکات ناصرالدین‌شاه در بازارچه‌ای به نام کربلایی عباسعلی بنا شد. از 90سال پیش که سقف این بازارچه، برای توسعه فضای شهری و مدرن‌شدن پایتخت برداشته شد، سقاخانه کل‌عباسعلی، تنها بنای بازمانده این بازارچه است. این سقاخانه یک‌بار تا مرز تخریب و ویرانی هم پیش رفت اما با تلاش مردم در سال 1372بازسازی شد و هنوز هم نمای سبز و قدیمی آن به یادگار از آن روزگار دیده می‌شود. در این سقاخانه تاریخی، روزهای ولادت حضرت عباس(ع) و امام‌حسین(ع) مراسم جشن و شادی و در روزهای محرم مراسم عزاداری برگزار می‌شود. تماشای سقاخانه قدیمی کل‌عباسعلی و شنیدن داستان‌ها و روایت‌هایی که در حوالی آن رخ داده است، خالی از لطف نیست.