صدای پای آب در کوچه پس‌کوچه‌های طهران

در گذشته‌ای نه‌چندان دور در آبادی‌های کوچک و بزرگ اطراف طهران که بعد‌ها جزئی از محله‌های پایتخت شد، قنات‌های بسیاری حفر شده بود تا زندگی در اطراف آن جریان یابد. در این ستون داستان برخی از این قنات‌هارا با ما مرور کنید.

استحمام کودکان در قنات زرگنده
«کوچه قنات» کوچه باریک و چشم‌نوازی است در محله زرگنده که مظهر قنات محله در آنجا قرار دارد. نخستین خانه‌های زرگنده در این کوچه و نزدیکی مظهر قنات ساخته شده بود و خانه کدخدای زرگنده هم در این کوچه قرار داشت. هنوز هم چاه‌ها و میله‌های بسیاری از دوره رونق قنات‌ محله زرگنده در حیاط خانه‌های قدیمی به چشم می‌خورد. مظهر قنات زرگنده تا قبل از ساخته‌شدن نخستین گرمابه در محله یعنی حمام سعدی، محلی برای شست‌وشو و حتی استحمام کودکان در تابستان بود. بعد از ساخته‌شدن حمام سعدی در زرگنده، آب این حمام هم از همین قنات تأمین می‌شد.

 قنات حاج میرزا آقاسی و ضرب‌المثل معروف
معروف‌ترین قناتی که در تهران قدیم جریان داشت قنات مرحوم حاج میرزا آقاسی بود که زمان فتحعلی‌شاه، حفر شد و اکنون هم جریان دارد. میرزا آقاسی که به کارهای زراعتی و حفر قنات عشق خاصی داشت روزی  تنها و بدون سرباز به سر قناتی که گفته بود حفر شود می‌رود و از فردی که در حال حفر قنات بود، می‌پرسد: «این قنات به آب رسیده است؟» او در جواب می‌گوید: «آب کجا بود!این حاج میرزا آقاسی بی‌خود ما را معطل کرده است. ما داریم برای کبوترهای خدا لانه می‌سازیم.» میرزا آقاسی در جواب گفت: «بنده خدا برای من آب ندارد برای تو که نان دارد.»

فتح قلعه تهران با عبور از قنات
قنات مهرگرد با ۷۰۰ سال قدمت همچنان اندک آبی را به مقصد نهایی می‌برد؛ هرچند در سال‌های اخیر بر سر مسیرش موانعی به‌وجود آمده است. این قنات که رگ حیاتی تهران قدیم محسوب می‌شد با ۱۰۰ متر طول، آب را از اراضی بهجت‌آباد با ۱۸۵ حلقه چاه به شرق کاخ گلستان و شمس‌العماره می‌برد. مهرگرد، همان قناتی است که آغامحمدخان برای فتح قلعه تهران از مجرای آن استفاده کرد. او در نخستین حمله به تهران شکست خورده بود و راهی برای گذر از دروازه‌های شهر نداشت اما در لشکرکشی دوم، وقتی به تهران رسید، نیمه‌شب آب را بست و سربازان را به تونل‌های مهرگرد فرستاد. قنات از شمال تا مرکز شهر جاری بود و محلات بازار و بخشی از عودلاجان را مشروب می‌ساخت. سربازان آغامحمدخان از کوچه چهل‌تن بیرون آمدند، دروازه خراسان را روی لشکر باز کردند و قاجاریان به تخت تهران نشستند.

91رشته قنات در محله کن
گوشه و کنار تهران قنات‌های بسیاری از قدیم باقی مانده است، اما منطقه ۵ با ۹۱ رشته قنات در جایگاه نخست قرار دارد. هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها اغلب این قنات‌ها جاری و ساری است و باغ‌های کن و فضای سبز دیگر محله‌های این منطقه از این آب زلال سیراب می‌شوند.

2سنگ آبدهی قنات سفارت
سرچشمه قنات سفارت روسیه (شوروی سابق) دو رشته بود که یک رشته از اراضی آبشار و رشته دیگر از اراضی امیرآباد به‌سوی تهران سرازیر می‌شد و در محل معینی در امتداد شمال خیابان یوسف‌آباد و جنوب شرق یخچال متمایل و خیابان انقلاب را در نزدیکی خیابان سرشار قطع کرده و در عمق 3متری در شمال غربی سفارت آبنما می‌شد. آبدهی این قنات حدود ۲ سنگ بوده است.

از کرج تا هفت چنار با قنات امین‌الملکی
قنات امین‌الملکی از اسماعیل‌آباد کرج شروع و به‌سوی شرق سرازیر می‌شد و به موازات جاده قدیم کرج -تهران، ادامه می‌یافت و از شمال کوچه زورخانه گذشته وارد خیابان هفت چنار می‌شد. سپس به‌سوی جنوب سرازیر شده و تا چهارسوق چوبی خیابان مولوی و خیابان حاج‌عبد ادامه پیدا می‌کرد.

قنات کریم‌آباد در دانشکده افسریه
این قنات از آسیاب دوم فرمانفرما  به سمت شرق می‌آمد و با گذشتن از چندین خیابان‌ و محله در خیابان امام‌خمینی (ره) وارد دانشکده افسری شده در آنجا ادامه داشت. آب‌دهی این قنات حدود 3/5تا ۴ سنگ بود.

قنات کوثریه‌؛ سهمیه بشکه‌داران آب
 این قنات که از اراضی کن سرچشمه می‌گرفت پس از عبور از طرشت، در نتیجه وارد‌شدن به تنوره آسیاب دوم فرمانفرما عمق بیشتری پیدا می‌کرد. آب این قنات به سمت خیابان پاستور می‌آمد. آبدهی این قنات حدود ۶ سنگ بوده است. قنات کوثریه در غرب تهران از منابع مهم تامین آب سهمیه بشکه‌داران به شمار می‌رفت و پس از آب قنات شاه، دومین قنات بزرگی بود که آب مصرفی ساکنان غرب و جنوب غربی تهران را تأمین می‌کرد.