10‌ماه بدون قصاص

پیش از این،طبق رسمی نانوشته در سحرگاه چهارشنبه آخر هر‌ماه، محکومان به قصاص در زندان رجایی‌شهر پای چوبه دار می‌رفتند و اگر در آخرین لحظات نمی‌توانستند رضایت اولیای دم را جلب کنند، حکم‌شان اجرا و پرونده زندگی‌شان برای همیشه بسته می‌شد. در 10‌ماه گذشته اما این رسم به‌طور کلی از بین رفت. 10‌ماه هیچ محکوم به قصاصی به قرنطینه نرفت و هیچ مراسمی برای اجرای حکم برگزار نشد. اما این دستاورد بزرگ چگونه به‌دست آمد و چطور شد که چهارشنبه‌های آخر‌ماه دیگر کابوس چوبه دار زندانیان رجایی‌شهر نشد؟ قاضی محمد شهریاری، سرپرست دادسرای امور جنایی تهران در گفت‌وگویی اختصاصی به چگونگی رشد آمار صلح و سازش در پرونده‌های قتل پرداخت و لحظات حساس و پراسترس پیش از اجرای حکم را توصیف کرد.

این روزها تعداد اولیای‌دمی که به قاتلان رضایت می‌دهند بیشتر شده است. این دستاورد را چگونه به‌دست آوردید؟
ما در دادسرای جنایی واحد صلح و سازش متشکل از صلح‌یاران و خیران ایجاد کرده‌ایم. این مجموعه روند پرونده‌ها را در ماه‌های گذشته عوض کرد. دیدگاه‌ها رفت به‌سوی صلح و سازش. ما تلاش برای ایجاد صلح و سازش را از زمانی که پرونده به واحد اجرای احکام فرستاده می‌شود آغاز می‌کنیم و تا پای چوبه دار و حتی لحظه قبل از اجرای حکم ادامه می‌دهیم.
معمولا برای جلب نظر افراد خیر چه تلاش‌هایی انجام دادید؟
آنها را با پرونده‌های قصاص آشنا کردیم. هیولایی که از یک فرد محکوم به قصاص در اذهان بود که یک فرد مجرم، خطرناک و... است از بین رفت. خیلی از ما اگر در موقعیتی که زندانیان محکوم به قصاص در آن بودند قرار بگیریم شاید مرتکب قتل شویم. این افراد معمولا تکرار جرم ندارند. برخلاف جرائم سرقت، کلاهبرداری و... که معمولا چندباره مرتکب جرم می‌شوند، محکومان به قصاص معمولا به ندرت دیده شده که بعد از بخشش باز هم مرتکب جرم شوند. خیران در دو قسمت به ما کمک می‌کنند که عمده آن، پرداخت وجه‌المصالحه‌ای است که اولیای دم به‌عنوان دیه می‌خواهند. بخش دوم در اشتغال این افراد است که بعد از آزاد شدن از زندان باید کسب‌وکاری داشته باشند که در این زمینه افراد زیادی با ما همکاری می‌کنند. مهم کمک کردن برای نجات جان یک انسان است.
آیا آماری از پرونده‌هایی که به صلح و سازش منجر شده دارید؟
در سال گذشته موفق شدیم نزدیک به 50نفر را با کمک خیران و تلاش واحد صلح و سازش و صلح‌یاران از قصاص نجات دهیم. در 10‌ماه گذشته (تا هفته‌اول اردیبهشت 1402) هم هیچ‌گونه اجرای حکم قصاصی نداشتیم. روند صلح و سازش خوب است و امیدوارم امسال افراد بیشتری شامل صلح و سازش شوند.
وقتی قرار است یک نفر را قصاص کنید چه مراحلی باید طی شود و پیش از اجرای حکم چه اتفاقاتی می‌افتد؟
برابر مقررات قانونی به زندانی اعلام می‌کنیم که وقت اجرای حکم رسیده است. حق دارد تقاضای ملاقات داشته باشد و با خانواده‌اش دیدار کند. همینطور به اولیای دم هم ابلاغ می‌کنیم. در روز اجرای حکم قاضی اجرای احکام، مسئول زندان، فرمانده انتظامی محل، پزشکی قانونی در محل حاضر می‌شوند. در زندان سازوکاری پیش‌بینی کرده‌ایم که در سالن کنفرانس همه را جمع می‌کنیم. با اولیای دم صحبت می‌کنیم. معمولا در این جلسه موفق می‌شویم از اولیای دم رضایت یا مهلت بگیریم. از ظرفیت خادمان حرم‌ها، هنرمندان، ورزشکاران و... هم استفاده می‌کنیم. ما این راه را برای چهره‌ها بازکرده‌ایم که حتی تا پای چوبه دار هم بیایند و در این راه به ما کمک کنند. مثلا آقای پروین، آقای طالقانی و... هم بارها در این جلسه‌ها حاضر شده‌اند. در ادامه به اولیای دم می‌گوییم باید به‌مدت 5دقیقه در اتاق اجرای حکم حرف زندانی را گوش کنید. زندانی به خط پایان رسیده و التماس می‌کند و می‌گوید اشتباه کردم و... زمان تأثیرگذاری است و خیلی از اولیای‌دم با دیدن این وضعیت از اجرای حکم صرف‌نظر می‌کنند.
بعد از همه این تلاش‌ها حکم را چه‌کسی اجرا می‌کند؟ شایعه شده که مثلا سربازان زندان مأمور اجرای حکم هستند.
هیچ‌یک از مقامات زندان، قضات، مددکاران و... حق اجرای حکم را ندارند. فقط اولیای دم باید اجرا کنند. اگر اجرا نکنند، ما هم حکم را اجرا نمی‌کنیم. گفته می‌شود مثلا سرباز حکم را اجرا می‌کند و... چنین چیزی وجود ندارد. اولیای‌دم می‌توانند یا خودشان یا وکیل‌شان حکم را اجرا کنند.
آیا از وضعیت افرادی که با تلاش شما و خیران از قصاص نجات پیدا کرده‌اند خبری دارید؟
اغلب افرادی که آزاد می‌شوند کاملا تغییر می‌کنند. می‌گویند ما با رفتن پای چوبه دار مزه مرگ را چشیده‌ایم و خدا دوباره به‌واسطه اولیای‌دم ما را به زندگی برگرداند. بنابراین قدر زندگی‌مان را بیشتر می‌دانیم و سمت کار خلاف نمی‌رویم.
آیا پرونده‌ای وجود داشته که شما از بخشش قطع امید کرده باشید اما در نهایت اولیای‌دم قاتل را بخشیده‌اند؟
در پرونده‌ای هنگام اجرای حکم، قاتل می‌خواست صحبت کند که پدر مقتول یک سیلی به‌صورتش زد. بعد از آن گفتیم که به شرطی حکم قصاص را اجرا می‌کنیم سیلی زده شده جبران شود. یعنی قاتل به‌صورت پدر مقتول سیلی بزند. قبول کردند اما قاتل گفت این کار را نمی‌کنم. چون من می‌خواهم قصاص شوم و چه سیلی بزنم چه نزنم برایم فرقی نمی‌کند. پدر مقتول طناب را به گردن قاتل انداخت. پرسید برای اجرای حکم کدام میله را بکشم؟ میله اجرای حکم را گرفت و وقتی دید که حقش در دستش است گفت اجرا نمی‌کنم و قاتل را بخشید. گفت می‌خواستم قاتل تا آخر خط برود و طعم مرگ را بچشد که دیگر خلاف نکند. و می‌خواستم ببینم سیستم قضایی چقدر حق ما را می‌دهد.
برای بخشیده شدن قاتل گاهی مبالغ کلانی هم پرداخت می‌شود. بیشترین مبلغ چقدر بوده است؟
موردی داشتیم که اولیای دم اخیرا درخواست دریافت 30میلیارد تومان دیه کرده بودند که این مورد را اعلام نکرده بودیم و برای نخستین مرتبه به شما می‌گویم که چون خانواده قاتل وضعیت مالی خوبی داشتند این مبلغ پرداخت شد و قاتل از قصاص نجات پیدا کرد.
شایعه‌ای رواج دارد که گفته می‌شود از محکوم به قصاص پول طناب دار یا پول تیر گرفته می‌شود. آیا این موضوع صحت دارد؟
اجرای حکم با تیر وجود ندارد. و اجرای قصاص با طناب است. آنجا طناب برای اجرای حکم وجود دارد. مثلا اگر هم قرار باشد طناب خریده شود مگر چقدر قیمت دارد؟ چنین چیزی وجود ندارد که برای اجرای حکم پول طناب گرفته شود. مگر چقدر طناب استفاده می‌شود. این شایعه است.

معرفی
معاون باسابقه‌

قاضی محمد شهریاری، متولد سال 1354و دارای مدرک دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی است. او 22سال سابقه قضایی دارد که همه این سال‌ها در حوزه جنایی به‌عنوان دادیار، بازپرس و سرپرست دادسرای امور جنایی تهران و معاون دادستان طی شده است. شهریاری بین سرپرستان دادسراهای نواحی مختلف تهران ازجمله باسابقه‌ترین‌هاست. او که رابطه خوبی با خبرنگاران و اهالی رسانه دارد معتقد است رسانه‌ها یکی از بازوان اساسی دادسرا برای صلح و سازش در پرونده‌های قتل هستند.

نکته
مهم‌ترین انگیزه‌های قتل در تهران

بررسی آمار جنایی نشان می‌دهد بیشتر قتل‌ها هیجانی و بدون تصمیم قبلی است. متأسفانه ما در موضوع صبر و حوصله دچار یک واپس‌ماندگی فرهنگی شده‌ایم. مثلا سر چهارراه به‌خاطر چراغ سبز و قرمز قتل اتفاق می‌افتد. یا قتل بر سر 30هزار تومان. قتل به‌خاطر چپ چپ نگاه کردن و مسائلی این‌چنینی. مثلا هنگام رانندگی دو راننده جلوی هم می‌پیچند؛ اگر یکی از آنها دستش را بیرون ببرد و به نشانه عذرخواهی تکان دهد هیچ وقت درگیری اتفاق نمی‌افتد و این نکته خیلی مهمی است. حدود 70تا 80درصد قتل‌هایی که اتفاق می‌افتد به‌خاطر همین چیزهای پیش پا افتاده است.