حقابه هامون را چگونه باید گرفت؟

محمد درویش؛ رئیس کمیته محیط‌زیست یونسکو

 خشکیدگی جدی تالاب بین‌المللی هامون از اوایل دهه80 آغاز شد. اوایل دهه80 بود که چاه نیمه چهارم در سیستان و بلوچستان افتتاح شد و مجموع آب ذخیره شده در چاه‌نیمه‌ها به بیش از 1.5میلیارد مترمکعب رسید. اما 2عامل مهم روزگار امروز هامون را رقم زد. نخست آنکه افغانستان بند کمال‌خان را در دوران اشرف غنی بر رودخانه هیرمند ساخت و دیگر آنکه آنها حتی مسیر رودخانه هیرمند را به سمت گود زره در افغانستان منحرف کردند و با این اقدام عملا هیچ آبی از رودخانه هیرمند به ایران نرسید. طالبان هم که روی کار آمد همان سیاست دولت اشرف غنی را ادامه داد و عملا جریان آب به‌سوی ایران بسته ماند. اما اشتباه مدیریت آب در ایران هم وجود داشت. تا زمانی که بند کمال‌خان در افغانستان ساخته نشده بود، آب به تالاب هامون می‌رسید اما در ایران هم انحراف جریان آب متعلق به هامون به سمت چاه‌نیمه‌ها صورت گرفت و مدیران وقت می‌خواستند با آب ذخیره شده در چاه‌نیمه‌ها، که بیش از 1.5میلیارد مترمکعب بود و نیاز آبی 15میلیون نفر را در سال برطرف می‌کرد، ابتدا آب شرب منطقه سیستان، زاهدان و بخشی از کرمان را تامین و پس از آن نیاز آبی هامون را برطرف کنند. درحالی‌که این سیاست اشتباه بود. چون اگر آب  به این تالاب می‌رفت نه‌تنها چشمه‌های گردوخاک هامون مهار می‌شد بلکه ایران می‌توانست با استقرار توربین‌های بادی و استفاده از انرژی بادی 120روزه سیستان  برق تولید شده را به افغانستان برساند و در ازای آن افغانستان حقابه هامون را با اشتیاق بپردازد. افغانستان نیاز فراوانی به برق و انرژی دارد و درصورت تامین آن از سوی ایران آنها حقابه هامون را به ایران می‌رسانند. بنابراین امید است هیات ایرانی که برای مذاکره با طالبان به کابل می‌رود، علاوه بر تلاش برای گرفتن حقابه این تالاب بین‌المللی از طالبان، مقدمات یک تفاهمنامه پایدارتر و جدی‌تر با افغانستان را فراهم کند تا با استقرار سلول‌های خورشیدی و توربین‌های بادی، برق افغانستان را تامین کند تا افغانستان دیگر در تامین حقابه هامون خلل وارد نکند و مسیر رودخانه هیرمند را تغییر ندهد. چون تغییر مسیر رودخانه‌ها در عرف بین‌الملل جنایت جنگی محسوب می‌شود و می‌تواند شکایات جدی علیه یک کشور در مراجع جهانی را مطرح کند. اما مشکل اصلی آن است که اکنون جهان طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد و نمی‌توان بر شکایت به نهادهای جهانی در مورد تغییر مسیر هیرمند و مسدود کردن آب به روی ایران امیدوار بود. براساس آخرین و جدیدترین آمارهای منتشر شده میزان آب در چاه نیمه‌های سیستان به حداقل میزان رسیده و پیش‌بینی‌ می‌شود چاه‌نیمه‌ها تا یک‌ماه دیگر به گل برسند. بنابراین دیگر آبی وجود ندارد که به مردم برسد و باید شاهد مهاجرت‌های بزرگ سیستانی‌ها به شهرهای دیگر ازجمله استان گلستان بود. با این تفاوت که گلستان پیش‌تر شرایط آبی بهتری داشت و می‌توانست میزبان مهاجران سیستانی باشد. اما استان گلستان امسال با تنش آبی شدید مواجه شده است. ضمن آنکه این مهاجرت‌ها می‌تواند مشکلات دیگری هم ایجاد کند. بنابراین تنها راه تامین حقابه هامون از سوی افغانستان مجاب کردن طالبان به پایبندی به تعهدات جهانی و دوجانبه با ایران است.