گزارش
چشم‌انداز محیط‌زیست در نوار سبز ایران
بحران کم‌آبی و خشکسالی، استان‌های شمالی را همچنان تهدید می‌کند
زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار
هرساله با رسیدن به نیمه‌های سال آبی، یعنی اوایل بهار مخازن سدها به‌دلیل آب شدن ذخیره برفی کوهستان‌ها در بیشترین ظرفیت خود قرار دارند. براساس آخرین آمارهای وزارت نیرو، تا 19فروردین امسال ذخیره مخازن سدها نسبت به سال گذشته 12درصد بهبود داشته است. در سال آبی جاری تا‌کنون حدود 28.8میلیارد مترمکعب آب در مخازن سدها ذخیره شده است که در حدود 58 درصد پرشدگی را نشان می‌دهد. اما چندین سال است که ذخیره سدها به‌دلیل تغییراتی که در میزان و الگوی بارش در کشور رخ داده، در این زمان از سال رکود‌هایی حداقلی دارند. براساس جدولی که وزارت نیرو منتشر کرده 19سد / زنجیره سدهای مهم در کشور 25 تا 75درصد نسبت به سال قبل کاهش حجم داشته‌اند.
برخی از سدها حتی در استان‌هایی که میزان بارش از سال گذشته بالاتر بوده نیز اوضاع مطلوبی ندارند؛ به‌طور مثال سد سفیدرود که مخزن 1.8میلیارد مترمکعبی دارد و سرچشمه‌هایش در استان‌های دیگر است، امسال حدود 508میلیون مترمکعب آب در خود ذخیره کرده که نسبت به سال گذشته 23درصد کمتر است.این درحالی است که ارتفاع ریزش‌های جوی در استان کردستان به‌عنوان اصلی‌ترین سرچشمه سفیدرود نسبت به سال قبل 8درصد بیشتر بوده است.کاهش مخازن سدها مقدمه‌ای برای ناکامی اکوسیستم‌ها در پایین دست است. وزارت نیرو خود را متعهد به تامین آب شرب و کشاورزی می‌داند و در سال‌های کم‌آبی حقابه‌های زیستی به کلی فراموش می‌شود.
از شالیزار تا تالاب بوجاق
محسن موسوی‌خوانساری، کارشناس حوزه آب: سد سفیدرود 1.5میلیارد مترمکعب آب را می‌تواند تنظیم کند و به 200هزار هکتار از اراضی زراعی دشت فومنات و گیلان با شبکه آبیاری مدرن و کارآمدی که دارد، آب برساند. انتظار می‌رفت که حداقل با تامین 900میلیون مترمکعب به 175هزار هکتار اراضی کشاورزی آبرسانی کند ولی با توجه به بارش‌ها در بالادست انتظار می‌رود که شالیزارهای استان گیلان طبق اعلام وزارت نیرو، با کمبود آب مواجه شوند. طبق سنوات گذشته، رهاسازی آب از سدهای بالای حوضه آبریز در استان‌های زنجان، کردستان و همدان به سمت مزارع کشاورزی و باغات و پس از سد سفیدرود به سمت شالیزارها در هفته‌های پیش رو انجام خواهد شد؛ مازاد آن نیز به سمت تالاب‌ها و آب‌بندان‌ها سرازیر می‌شود. در نتیجه امیدچندانی برای ذخیره‌سازی آب پشت مخزن سد سفیدرود وجود ندارد. این درحالی است که سد سیاه‌زاغ (۲٣۰میلیون مترمکعب) در کردستان، سد شهریار (۷۰۰میلیون مترمکعب) در دشت میانه آذربایجان‌شرقی، سد بلوبین (54میلیون مترمکعب) در ایجرود زنجان، سد مشمپا (۷۰۰میلیون مترمکعب) در استان زنجان، سد آیدوغموش (145.7میلیون مترمکعب) در میانه برای اراضی کشاورزی، سد تالوا (۵۰۰میلیون مترمکعب) برای تامین آب همدان، سد گلابر (80میلیون مترمکعب) و سد گیوی (۷۶میلیون مترمکعب) در اردبیل یا آبگیر شده‌اند و یا در حال ساخت هستند. این سدها بخشی از حقابه سد سفیدرود و شالیزارها و اکوسیستم پایین دست این حوضه را در مخازن خود ذخیره خواهند کرد و انتظار می‌رود در 2 سال آینده تنش آبی شدیدی در استان گیلان مشاهده شود. این درحالی است که این استان سالانه 4میلیارد مترمکعب رواناب دارد ولی به‌دلیل ارزش زیستی جنگل‌های هیرکانی نمی‌توان و نباید در آنجا سد با مخزن بزرگ احداث کرد. لازم است دولتمردان دولت سیزدهم نسبت به بهینه کردن الگوی کشت و شاید تعدیل الگوی کشت اهتمام ورزند و به جای برنج به محصولاتی مثل سویا که آب کمتری مصرف می‌کند روی آورند. علاوه بر کشاورزی تالاب‌های پایین دست حوضه آبریز سفیدرود نیز با مشکل مواجه خواهند شد؛ به‌طور مثال تالاب بین‌المللی بوجاق که همیشه مازاد آب را دریافت می‌کرد امسال با کمبود آب جدی مواجه خواهد شد. این در حالی است که پس از شرب باید حقابه تالاب‌ها در پایین‌دست سدها تامین شود اما امروزه شاهدیم که به جای آورد سفیدرود، زهاب تصفیه نشده کشاورزی راهی تالاب‌ها می‌شود. رودهای زرجوب و گوهررود که به سمت تالاب انزلی سرازیر می‌شوند نیز همین وضعیت را دارند و علاوه بر زهاب کشاورزی، پساب شهری و صنعتی نیز به آن سرازیر می‌شود. کمبود آب در مخزن سد سفید رود بر آلودگی این رودها اضافه کرده و اکوسیستم‌های پایین دست را سمی‌تر خواهد کرد.
سفیدرود در آستانه خشکیدگی است
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست: «دیدگاه دولت به تالاب انزلی دیدگاه ملی است. اجازه نمی‌دهیم تالاب انزلی به دریاچه ارومیه دیگری تبدیل شود. ما وارث تالابی شدیم که در حال خفگی است؛ حوضه آبریز تالاب از بین رفته و باید به مردم هم پاسخگو باشیم. امروز به‌دنبال کار جهادی هستیم، چون مردم، ولی نعمتان ما هستند. باید یک بازه زمانی برای مرتفع شدن مشکلات ورودی‌های تالاب، رودخانه‌های زرجوب و گوهررود و فاضلاب‌ها مشخص و همچنین موج‌شکن‌های جدید انزلی باید حذف شود و تخلیه رسوبات و لایروبی صورت بگیرد تا آب در تالاب جریان پیدا کند. حجم مخزن سد سفیدرود ۱.۸میلیارد مترمکعب بوده، ولی امروز به واسطه ورود رسوب کاهش یافته است. از طریق طالقان‌رود ۵۰درصد رسوب وارد این سد می‌شود و در گذشته مسئولان و متولیان برای این موضوع اقدامی انجام نداده‌اند. سفیدرود در حال خروج از حیزانتفاع است و اراضی کشاورزی، تولید انرژی و تولید آبزیان همه در خطر هستند و سفیدرود با این وضعیت از بین می‌رود.»
بارش منفی 37درصد در ترکمن صحرا
در غربی‌ترین محدوده حوضه آبریز رودخانه اترک در شمال استان گلستان، 3 تالاب نزدیک به هم از مجموعه تالاب‌های بین‌المللی ثبت شده در کنوانسیون رامسر به نام‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل وجود دارند که به نام مجموعه تالاب‌های سه‌گانه بین‌المللی نیز معروف هستند. زمستان قبل ۲تالاب بین‌المللی آجی‌گل و آلاگل شهرستان گنبدکاووس در استان گلستان به سبب کم‌بارشی سال آبی قبل و جدید و تخصیص نیافتن حقابه آنها از محل رودخانه اترک و سد شیرین‌دره در استان خراسان شمالی به‌طور کامل خشک شدند. براساس آخرین گزارش وزارت نیرو، سد شیرین‌دره در سال آبی جاری منفی 37درصد نسبت به سال آبی قبل آب در مخزن خود دارد. میزان بارندگی در این استان 2درصد بهتر از سال قبل بوده است. سدهای استان گلستان هم وضعیت خوبی ندارند. 3 سد مهم وشمگیر، بوستان و گلستان این استان در این وقت از سال 98درصد کمتر از سال قبل آب دارند که در بهترین حالت بتوان با آن آب شرب را تامین کرد. حداقل حجم آب تالاب‌های بین‌المللی گنبدکاووس با عمق ۲ تا 4متر و در شرایط عادی و بارش‌های مناسب بین۸۰ تا ۸۵ میلیون مترمکعب است اما به سبب کم‌بارشی و خشکسالی در چند سال اخیر با بحران کم‌آبی مواجه شده‌اند.به‌گفته رضا شکاریان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست خراسان شمالی، بررسی‌ها نشان می‌دهد که پرداخت نشدن حقابه زیست‌محیطی رودخانه اترک موجب کاهش دبی آب شده است که این شرایط موجب افزایش کانون‌های ریزگرد در شمال‌شرق کشور می‌شود.سهم حقابه زیست‌محیطی رودخانه اترک از سدهای خراسان شمالی داده نشده است و ادامه این روند موجب فعال شدن کانون‌های جدید گردوغبار در منطقه می‌شود.کاهش دبی رودخانه اترک، تالاب‌های 3قلوی آلاگل، آلماگل و آجی‌گل در استان گلستان را در معرض تهدید قرار داده است و می‌تواند شعاع کانونی ریزگردها را تا استان خراسان شمالی نیز پیش ببرد.کاهش دبی رودخانه اترک همچنین تهدیدی برای زیست‌مندان در این رودخانه و آسیب برای تنوع زیستی و آبزیان است زیرا با کاهش دبی آب، قدرت خودپالایی رودخانه کاهش یافته و میزان آلایندگی‌ها در آب افزایش می‌یابد که در این شرایط رودخانه با خطر آلودگی روبه‌روست.
تالاب‌های تشنه در پس شالیزارها
برای مسافران نوروزی خشک شدن رودخانه تلار مازندران در نخستین‌ماه سال‌جاری که عموما رودها خروشان از ذوب برف‌ها هستند شگفت‌انگیز و برای شالیکاران مازندرانی زنگ خطر بود. محیط‌زیست مازندران سال‌هاست که با کمبود منابع آبی مواجه شده است؛ دلیل آن کمبود بارش و مدیریت نامناسب منابع آبی است. در سال آبی جاری استان مازندران نیز 25درصد نسبت به سال قبل کاهش بارش داشت. براساس آمارهای وزارت نیرو فقط 26درصد از مهم‌ترین سد این استان (سد شهید رجایی) پر شده است که نسبت به سال قبل کاهش 62درصدی دارد. اگر موضوع انتقال آب از حوضه‌های آبریز مازندران به سمنان و تهران را کنار بگذاریم، موضوع پسروی آب دریای خزر نیز مزید بر علت شده و وضعیت مهم‌ترین تالاب‌های ساحلی این استان یعنی میانکاله و خلیج گرگان رو به وخامت گذاشته است. خشکسالی و کاهش میزان آب در این تالاب‌ها روی آمار پرندگان مهاجر زمستان و تابستان‌گذران تأثیر مستقیم دارد به‌طوری که در آخرین کوچ زمستانه پرندگان مهاجر، به‌دلیل پسروی آب و خشک شدن خلیج گرگان و بالا بودن درصد شوری آب، سرشماری‌ها نشان می‌دهد جمعیت پرندگان مهاجر 33درصد کاهش داشته است.
در همینه زمینه :
