دنیای زیرزمینی همدان

فاطمه کاظمی|همدان - خبرنگار:

اگر کسی شما را به سفر در اعماق زمین دعوت کند، چه حسی پیدا می‌کنید؟ اصلا تصور شما از شهری در زیر زمین چیست؟ در این گزارش شما را به این سفر دعوت می‌کنیم؛ شهر زیرزمینی سامن در استان همدان دنیایی از شگفتی‌ها را پیش روی شما قرار می‌دهد. این مجموعه دستکند تا چند وقت دیگر و به مناسبت برگزاری رویداد بین‌المللی همدان 2018 بازگشایی خواهد شد و می‌توانید از نزدیک آن را ببینید.

جهانی کهن

وارد سامن که می‌شویم، انگار از جهان واقعی جدا شده‌ایم و به جهانی دیگر در عصری کهن پیوسته‌ایم.

عبور آسان نیست. راهروها تو در تو ساخته شده‌اند با سقفی به اندازه عبور یک انسان. آثار تاریخی فراوان، از کوزه‌های سفالین گرفته تا هر آنچه برای زیست آدمیزاد لازم است، در این راهروها دیده می‌شود. تدفین‌های دسته‌جمعی این شهر کهن هم روایت غریب و مبهمی دارد که فعلا از آن چیز زیادی نمی‌دانیم و باید درباره‌اش مطالعه شود. جمجمه‌های کنار هم چیده‌شده اگرچه خوفناک، اما پیوستگی مردم آن زمان این سرزمین را نشان می‌دهد. از پس هر راهرو که عبور می‌کنی، دنیایی جدید رخ می‌نماید تا لحظه‌ای که بیرون می‌آیی و به دنیای سنگی پا می‌گذاری. اگرچه کاوش‌ها در سامن هنوز به پایان نرسیده، اما همین تکه کوچک، تکرار یک تاریخ بی‌تکرار است.

فضای تو در تو

سامن از توابع شهرستان ملایر است و با مرکز استان 95 کیلومتر فاصله دارد. این مجموعه سال 84 به طور اتفاقی در خلال اجرای فیبر نوری از سوی شرکت مخابرات کشف شد. کاوش‌های باستان‌شناسی از سال 86 آغاز و تاکنون 6 فصل برنامه پژوهشی در سامن انجام شده است.  این مجموعه در بستری از سنگ گرانیت به صورت دستکند ایجاد شده و در زیر معابر، منازل و ساختمان‌های اداری واقع است و 3 تا 5 هکتار وسعت دارد. تاکنون در این شهر بیش از 60 فضای کوچک و بزرگ که با راهروهای متعددی با هم ارتباط دارند، شناسایی شده است. فضاها در عمق‌های متغیر بین 3 تا 6 متر از سطح زمین قرار دارند. اتاق‌ها و فضاهای مجموعه با هم مرتبط هستند و با یک راه‌پله تراشیده شده از سنگ به بیرون راه دارند.

تدفین‌ها

یکی از ویژگی‌های شهر زیرزمینی سامن بقایای انسانی متعدد در کف فضاهاست. در کاوش‌های فصل دوم در سال 87 بیش از 100 اسکلت و بقایای استخوان‌های انسانی شناسایی و مطالعه‌های انسان‌شناسی مورد نیاز روی بقایا در همان سال انجام و ویژگی‌های جنسیتی، سنین مرگ و تا حدودی مشخصه‌های نژادی و علل مرگ شناسایی شد. تدفین در دوره اشکانی با هدف جلوگیری از آلودگی 4 عنصر مقدس (آب، باد، خاک و آتش) در تابوت‌های سنگی و سفالی، گوردخمه‌ها، گورخمره‌ها و یا مکان‌هایی که ارتباط مستقیم با این عناصر نداشته باشد، انجام می‌شده است. بنابراین کف سنگی فضاهای معماری سامن مکان مناسبی برای تدفین تشخیص داده شده است و احتمالا به کاربری دور دوم مجموعه برمی‌گردد.

دوره‌های تاریخی استقرار

معاون میراث فرهنگی اداره‌ کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان توضیحات دیگری درباره شهر زیرزمینی سامن می‌دهد و به همشهری می‌گوید: با توجه به مطالعه‌های باستان‌شناسی می‌توان 3 مرحله استقرار و استفاده را برای مجموعه عنوان کرد؛ اولین مرحله یا در واقع فلسفه ایجاد مجموعه کاربری آیینی - اعتقادی بوده است. در مرحله دوم که احتمالا مربوط به دوره اشکانی است از مجموعه به عنوان گوردخمه استفاده شده و در مراحل بعد هم پناهگاه برای مواقع اضطرار که این کاربری سوم، در همه دوره‌های اسلامی از اوایل اسلام تا دوره قاجار به طور متناوب ادامه داشته است. البته استفاده از این فضا در دوره‌های اسلامی، جنبه گذرا و کوتاه‌مدت داشته و طی این مدت هیچ‌گونه پاک‌سازی برای تجدید کاربری صورت نگرفته است.

علی خاکسار می‌افزاید: عمده نشانه‌های مستند استفاده در این دوران، پی‌سوزهای سفالی و لوازم روشنایی، ظروف سفالی و اشیای فلزی است که برای سکونت موقت از آن استفاده شده. آثاری از سنگ‌های نیمه‌قیمتی مانند عقیق به صورت انگشتری، گردن‌بند یا چند مورد پراکنده از سکه‌های اسلامی به صورت پرچ‌شده و تزئینی هم نشان‌دهنده تردد افراد مختلف تا اواخر دوران ایلخانی است. ترددهای دوران قاجار و دوران پهلوی هم به صورت محدود و برای بازشدن مسیرها یا ریزش‌های موردی در ملک‌های خصوصی صورت گرفته است.

مدارک باستان‌شناسی مهم

معاون میراث فرهنگی همدان توضیح می‌دهد: اهمیت مجموعه سامن معطوف به تدفین‌ها و بقایای استخوان‌های انسانی است که مدارک باستان‌شناسی بسیار مهم و مستندی محسوب می‌شوند.

خاکسار ادامه می‌دهد: شواهد انسان‌شناسی، رسوب‌گذاری‌های متعدد و حجیم روی کف اصلی و در مواردی روی کف دوم، توده‌های انسانی متمرکز در اتاق‌ها و سالن‌ها و شواهد تدفین در فضاهای مشابه ثابت می‌کند این مکان پس از کاربری اصلی و متروکه شدن، مجددا فعال شده است. در مرحله دوم کاربری، این شبکه زیرزمینی با فضاهای تعریف شده به عنوان مکانی برای تدفین مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. حال آن‌که معماری آن فراتر از کاربری به عنوان گوردخمه است، زیرا گوردخمه‌های شناسایی شده که منتسب به دوره اشکانی‌اند، همواره فضایی کوچک و محدود داشته‌اند در حالی که در سامن با یک شبکه وسیع و گسترده زیرزمینی مواجهیم. وی تأکید می‌کند: تدفین‌ها در این مکان، همانند گوردخمه‌های اشکانی به صورت روباز، بر کف یا روی رسوب‌های برجای مانده قرار گرفته است. به عبارتی در کاربری دوم هیچ‌گاه پاک‌سازی فضا و کف صورت نگرفته است. با توجه به شواهد، کاربری دوم، زمانی نسبتا طولانی، حداقل 3 نسل را در بر می‌گیرد.

مانع توسعه سامن

دومین ویژگی منحصربه‌فرد مجموعه سامن، بستر سنگی مجموعه از نوع گرانیت است؛ ایجاد مجموعه‌ای به این گستردگی در دوره‌های تاریخی نیازمند تکنولوژی و ابزارهای بسیار پیشرفته‌ای خواهد بود. نقشه و پلان مجموعه کاملا مهندسی و از پیش طراحی شده است.  با وجود همه این توضیح‌ها اما سامن با شگفتی‌هایش در معرض آسیب‌ است. یک فعال فرهنگی در این‌باره به همشهری می‌گوید: ساختمان اداری مخابرات در مرکز این سایت واقع شده است و نه تنها امکان هرگونه پیشرفت در کاوش‌ها را گرفته، بلکه همه تاسیسات مخابراتی چون سیم‌های تلفن و فیبر نوری از زیر زمین یعنی درون مجموعه دستکند سامن می‌گذرد. از آنجا که سیستم تاسیساتی در ایران استاندارد نیست و هر روز باید گوشه‌ای را تخریب و تعمیر کرد، حفاری‌های مخابرات آسیب جدی به این مجموعه باستانی وارد کرده است. حسین زندی می‌افزاید: آزادسازی عرصه و محوطه شهر زیرزمینی سامن اهمیت زیادی دارد و باید هرچه سریع‌تر آن را اجرا کرد.  این فعال فرهنگی تأکید می‌کند: شهر زیرزمینی سامن از 2 مشکل بزرگ آسیب می‌بیند؛ اول این‌که عملیات ایجاد تاسیسات شهری مانند مخابرات، گازرسانی، آب‌رسانی، برق‌رسانی و ... به این سازه کم‌نظیر آسیب جدی وارد می‌کند و دیگر این‌که در سال‌های اخیر انواع فلزیاب در اختیار مردم قرار گرفته و گرایش به سمت زیرخاکی زیاد شده که خطرناک است.

ساماندهی سامن

مجموعه تاریخی سامن دارای ارزش‌های هنری و معماری منحصر به‌فردی است که با بازگشایی آن به روی علاقه‌مندان و گردشگران می‌تواند بسیار مورد توجه قرار گیرد. طرح ساماندهی، حفظ و احیای مجموعه، تهیه شده و قرار است اجرا شود. این طرح شامل مرمت، ساماندهی و تثبیت ساختار سنگی مجموعه، مرمت، حفاظت و تثبیت اسکلت‌ها و بقایای استخوانی انسانی، مرمت و احیای ورودی اصلی مجموعه، طراحی و ساخت ویترین‌های مناسب برای نمایش پیکرهای تدفین‌شده، اشیای مکشوفه و طراحی و اجرای نورپردازی مجموعه است.