صلح، پشت دروازه‌های صنعا

رضا عمویی- روزنامه‌نگار

تنها یک روز پس از امضای بیانیه مشترک وزرای خارجه ایران و عربستان درباره گسترش روابط و همکاری دوجانبه در پکن، خبرگزاری رویترز به نقل از منابع خود اعلام کرد که هیأت‌های عربستان و عمان طی روزهای آینده برای مذاکره با انصارالله در مورد آتش‌بس دائمی و پایان جنگ در یمن به صنعا سفر خواهند کرد. این منابع افزودند که مذاکرات صنعا و ریاض ممکن است به برقراری آتش‌بس قبل از عید فطر، یعنی کمتر از 2 هفته دیگر منجر شود. منابع مطلع به رویترز گفته‌‌اند که محورهای اصلی مذاکرات صنعا بازگشایی کامل تمامی بنادر و فرودگاه‌های یمن، پرداخت حقوق کارمندان نهادهای دولتی، آغاز روند بازسازی کشور و تصمیم‌گیری در مورد روند انتقالی قدرت سیاسی خواهد بود. پس از انتشار گزارش رویترز، درباره سفر احتمالی هیأت سعودی به یمن، «محمد البخیتی»، عضو دفتر سیاسی جنبش انصارالله یمن نیز تفاهم و توافق احتمالی با عربستان سعودی را تأیید کرد، اما در عین حال گفت: «نمی توانم در مورد جزئیات آن صحبت کنم.» این مقام یمنی همچنین افزود: «در روزهای آینده توافقی صورت خواهد گرفت که شامل 2 مرحله، یکی آتش‌بس و سپس یک توافق جامع خواهد بود.» البخیتی یکی از اعضای ارشد انصارالله یمن است که همواره طی سال‌های گذشته در جریان جنگ برای سعودی‌ها خط و نشان می‌کشیده و ریاض را به بمباران تهدید می‌کرده است. این برای نخستین بار از زمان آغاز جنگ یمن در 2015 است که او از احتمال توافق و تفاهم با عربستان سخن می‌گفت. وب سایت لبنانی المیادین سفر پیش روی هیأت سعودی به صنعا را تأیید کرده و در گزارشی نوشته است: «یک هیأت سعودی به ریاست محمد الجابر، سفیر عربستان در یمن و با همراهی یک هیأت عمانی طی 2 روز آینده وارد صنعا پایتخت یمن خواهد شد.»

سایه صلح بر سر یمن
طی 8 سال گذشته که جنگ در یمن با حملات ائتلاف عربی امارات و عربستان جریان داشته، در چند نوبت با وساطت سازمان ملل، آتش‌بس در این کشور بحران زده عربی به‌صورت کوتاه‌مدت و چند ماهه برقرار شد، اما این آتش‌بس‌ها هیچ‌گاه نتوانست به یک توافق دائمی برای پایان جنگ منجر شود. آخرین دور آتش‌بس نیز در پاییز سال گذشته میان دو طرف تمدید نشد، اما اکنون پس از توافق عربستان و ایران نشانه‌های روشنی از پایان جنگ یمن دیده می‌شود و سفر هیأت سعودی به صنعا برای نخستین بار است که از زمان آغاز جنگ انجام می‌شود.
همچنین اگرچه بخشی از بحران یمن ریشه در اختلافات یمنی-یمنی میان گروه‌های داخلی این کشور دارد، اما آنچه آتش جنگ را طی 8 سال گذشته در یمن روشن نگه داشت، حمایت تمام قد نظامی و سیاسی عربستان از گروه‌های یمنی در جنوب این کشور بوده که به‌طور عمده در بندر عدن مستقر هستند. اکنون توافق دیپلماتیک ایران و عربستان باعث شده تا عربستان به سمت پایان درگیری‌ها در یمن متمایل شود. تا سال گذشته برای عربستان سعودی که دارای 1458کیلومتر مرز با یمن است، مذاکره با ایران درباره یمن سخت به‌نظر می‌رسید، اما اکنون ریاض به فکر مدیریت تنش‌های منطقه‌ای خود با ایران در چارچوب توافقات دیپلماتیک است و به‌طور طبیعی یمن بخشی از این توافقات است.
ریاض از سال 2020 به‌دنبال راهی برای خروج از باتلاق نظامی هزینه‌ساز یمن بود. اعلامیه‌های آتش‌بس در سال‌های 2020 و 2021، به‌ویژه پس از حملات پهپادی انصارالله به آرامکو و برخی از تاسیسات نفتی دیگر، این مسئله را برای سعودی‌ها ثابت کرد که درگیری در یمن جز بی‌ثباتی در عربستان نتیجه‌ای نخواهد آورد. ارزیابی وب‌سایت «آکلد» که تنش‌ها و درگیری‌ها در سراسر جهان را رهگیری می‌کند، حکایت از آن دارد که عربستان سعودی از سال 2015 تا آوریل 2022، با بیش از یک هزار حمله موشکی و 350حمله پهپادی مواجه شده است. از سوی دیگر توانمندی‌های دفاعی موجود ریاض که آمریکا در اختیار سعودی‌ها قرار داده، طی همه این سال‌ها قادر به مقابله با تهدیدات ناشی از حملات پهپادی یا موشکی از یمن نبوده است.  همچنین ریاض برای تحقق اهداف خود در چشم‌انداز 2030 به ثبات منطقه‌ای، به‌ویژه در مرزهایش نیازمند است. تجربه توافق برجام میان ایران و کشورهای غربی، روسیه و چین برای ریاض این مسئله را ثابت کرد که ثبات در مرزهایش تنها از مسیر توافق با تهران میسر است، چون با وجود امضای توافق هسته‌ای ایران و کشورهای 1+5 در سال 2015 هیچ‌گاه تنش‌ها در یمن و در مرز عربستان کاسته نشد و اکنون ریاض از رهاورد توافق با ایران به پایان جنگ در یمن چراغ سبز نشان داده است.

یمن پس از خروج عربستان
با توجه به گزارش‌هایی درباره احتمال توافق انصارالله و ریاض در روزهای آینده، اندیشکده خاورمیانه مستقر در واشنگتن در تحلیلی می‌نویسد که اگرچه اکنون راه خروج نظامی عربستان از یمن پس از توافق با ایران هموار شده، اما احتمالا گروه‌های یمنی نزدیک به عربستان پس از توقف حمایت نظامی سعودی‌ها و خروج آنها از یمن با دشواری بیشتری روبه‌رو خواهند شد. این در حالی است که برخلاف عربستان، ایران هیچ‌گاه حضور نظامی مستقیم در یمن نداشته و گروه‌های نزدیک به ایران پس از خروج عربستان همچنان می‌توانند دست برتر را در تحولات آتی یمن داشته باشند. طالب‌الحصانی، سردبیر شبکه خبری المسیره که وابسته به انصارالله یمن است نیز در گفت‌وگو با سی‌ان‌ان می‌گوید: «عربستان سعودی می‌داند که توافق یمنی-یمنی تا زمان خروج نظامی نظامیان سعودی اتفاق نخواهد افتاد، از این‌رو ریاض منافع خود را در خروج نظامی از یمن می‌بیند تا گروه‌های یمنی خودشان به توافق برسند.»
نمی‌توان با اطمینان ارزیابی دقیقی از شرایط یمن پس از خروج عربستان داشت، اما مشخص است که خروج نظامی عربستان از یمن اگرچه می‌تواند به‌معنای آتش‌بس موقت و پایان بمباران روزانه ائتلاف عربی علیه یمن باشد، ولی این خروج به‌معنای پایان بحران یمن نیست. گروه‌های یمنی در ابتدای راه برای آغاز مذاکرات داخلی بر سر آینده کشورشان قرار دارند و آنگونه که اندیشکده خاورمیانه ارزیابی کرده، تحولات یمن بعد از خروج عربستان از یک درگیری منطقه‌ای به یک درگیری یا کشمکش و رقابت داخلی تبدیل خواهد شد. گروه‌های یمنی برای رسیدن به صلح پایدار همچنان نیازمند مذاکرات داخلی خواهند بود.

تحلیل
پایان جنگ، بهترین سرنوشت یمن

پیر بوزل، کارشناس اندیشکده تحقیقات استراتژیک فرانسه:تجدید روابط دیپلماتیک بین ایران و عربستان به گفت‌وگوهای صلح در یمن برای پایان جنگ، جانی تازه بخشیده است. یمن در حال حاضر در یکی از بدترین بحران‌های انسانی جهان به سر می‌برد که نیمی از جمعیت آن به کمک‌های فوری مالی و غذایی نیاز دارد. صنعت نفت، مهم‌ترین منبع درآمدی این کشور، تحت‌تأثیر تحریم تحمیلی عربستان دچار بحران شده و سایر بخش‌های اقتصادی این کشور نیز در وضعیت بحرانی قرار دارند. یمن نزدیک به 90درصد گندم و تمام برنج خود را وارد می‌کند. همچنین وام‌های مالی که شامل 300میلیون دلار از صندوق بین‌المللی پول (IMF) و یک میلیارد دلار از صندوق پول عرب (AMF) است، بیشتر صرف حقوق کارمندان دولت و ارتش می‌شود و دیگری جایی برای سایر هزینه‌ها باقی نمی‌گذارد. از سوی دیگر، تهدیدات اعلام شده از سوی صنعا علیه خطوط انرژی دریای سرخ، جهان را هم از ادامه جنگ خسته کرده است. در این شرایط پایان جنگ در یمن بهترین فرصت برای بازگشت این کشور فقیر عربی به شرایط عادی خود خواهد بود.