اهمیت کلان‌داده‌ها و ضرورت حکمرانی داده

 امید محمدیان پهلوان-روزنامه‌نگار

 کلان‌داده‌ها منبعی ارزشمند از زیست روزانه ما انسان‌هاست که علاوه بر تسهیل زندگی می‌تواند با سوءاستفاده برخی دولت‌ها و شرکت‌ها و حتی الگوریتم هوش مصنوعی، حقوق اساسی و حریم شخصی ما را زیرپا بگذارد. امری که در این یک دهه اخیر با وجود شبکه‌های اجتماعی و اعضای میلیاردی آنها در جهان، جنبه‌های جدید و بیشتری از مخاطرات را متوجه زندگی همه انسان‌ها کرده است. با توسعه و پیچیده‌تر شدن فعالیت‌های بشر، هم حجم داده‌های مرتبط به‌هم، به میزان عظیمی هرلحظه در حال افزایش است، و هم این اطلاعات، متنوع‌تر می‌شوند. یک مجموعه صنعتی، تجاری، رسانه‌ای و یا حتی دولت‌ها با روند روبه ‌افزایش حجم و بسیار متنوع داده‌ها روبه‌رو هستند که هرگز متوقف نمی‌شود و باید ضمن مدیریت آنها در بهره‌برداری از آنها نیز غفلت نکنند. از طرفی، پایگاه‌ داده‌های سنتی پاسخگوی حفظ و پردازش این حجم عظیم داده‌های متنوع نیست. بنابراین پایگاه «کلان‌داده‌» معادل (Big Data) مطرح می‌شود که علاوه بر حفظ، مدیریت و به‌روزرسانی حجم عظیمی از داده‌های متنوع (اعم از ساختاریافته یا غیرساختاریافته)، فرایند پردازش آنها را ممکن  می‌کند.

کلان‌داده‌ها؛ مضرات و فواید
کلان‌داده‌ها علاوه بر مزیت‌های اصلی خود، با کمک ابزارهای پردازش و تحلیل سریع این داده‌ها، به‌ویژه الگوریتم‌های هوش مصنوعی، دچار مخاطراتی می‌شوند. به‌عنوان نمونه، کلان‌داده‌ حاصل از شبکه‌های ‌اجتماعی با کمک ماشین‌های یادگیری تحلیل می‌شوند و انواع جدیدی از تهدیدات امنیتی را برای تمام کشورهای جهان، فارغ از هر نوع نظام سیاسی و ایدئولوژیکی ایجاد می‌کنند. مهم‌ترین اهمیت و اصلی‌ترین کارکرد کلان‌داده‌ها در زمینه مدیریت و طراحی راهبردها برای رسیدن به اهداف یک مجموعه یا یک شرکت در مقابل رقبایش است. کلان‌داده‌ها دقت و پیش‌بینی‌پذیری تحلیل‌‌ها را افزایش می‌دهند. این موضوع موجب بهینه‌شدن بینش‌ها در تصمیم‌گیری‌های مهم و بلندمدت خواهد شد. کلان‌داده‌ها علاوه بر اینکه بینش تصمیم‌گیران یک مجموعه را وسیع‌تر می‌کنند، درک فرایندهای در حال تحول را هم به‌روز و تسریع می‎‌کنند. این مزیت باعث افزایش مزیت رقابتی شرکت‌ها در مقابل یکدیگر است. اما اهمیت و کاربرد کلان‌داده‌ها تنها در زمینه افزایش توان رقابتی مجموعه‌های تجاری خلاصه نمی‌شود. ویژگی مهم دیگر کلان‌داده‌ها ذخیره داده‌هاست.داده‌های موجود در فضای مجازی، علاوه برداده‌های ساختاریافته انواع داده‌های غیرساختاریافته دیگری اعم از داده‌های تصویری، متنی را در خود جای داده که به‌دلیل تنوع، حجم و سرعت تغییرات بالا، باید به‌وسیله پایگاه‌های کلان‌داده‌ جمع‌آوری شوند.

مخاطرات کلان‌داده‌ها و شبکه‌های اجتماعی
تقریبا بیش از یک‌دهه است که بیش از میلیاردها نفر در نقاط مختلف جهان در شبکه‌های اجتماعی بزرگ و پرطرفدار عضو هستند که منابعی ارزشمند از کلان‌داده‌ را به ارمغان آورده است. این پایگاه‌های کلان‌داده حامل شخصی‌ترین اطلاعات افراد ازجمله محل زندگی، شغل، تحصیل، زمان جابه‌جایی‌ها، علائق بسیار شخصی، تفکرات و تغییرات آن در یک فرد و دیگر موارد خصوصی هستند.
پایگاه این داده‌ها اما شفاف نیست و در اختیار همگان قرار ندارد! چرا که اساسا از کارکرد آنها اطلاعی ندارند. ضمن اینکه این کلان‌داده‌ها به‌دلیل اهمیت در طراحی راهبردها و تصمیم‌گیری در بازارهای تجاری، رقابتی و یا مدیریت و بهینه‌شدن عملیات‌ها در سایر حوزه‌های مختلف صنعتی و بهداشتی ذاتا ارزش مادی زیادی پیدا می‌کنند.در حقیقت، جنبه مخاطره‌آمیز پایگاه کلان‌داده‌، در دسترس بودن آن برای افراد، شرکت‌ها و یا دولت‌هایی خاص از یک طرف و در طرف دیگر، الگوریتم‌های هوش مصنوعی یا ماشین‌های یادگیری است که فعلا کسی از میزان پیشروی، سوگیری و تسلط آنها بر انسان‌ها چشم‌انداز روشنی ندارد.
شرکت‌ها و حتی گروه‌های سیاسی در سایه فقدان قوانین دقیق برای اهداف شخصی و امنیتی خود از کلان‌داده‌های حاصل از شبکه‌های اجتماعی سوءاستفاده کرده و به تنظیم راهبردها برای اعمال تغییرات مورد نظر در جوامع هدف اقدام می‌کنند. فروش داده‌های شخصی کاربران فیسبوک به شرکت کمبریج‌ آنالیتکا که در نهایت به‌ نفع کمپین انتخاباتی دونالد ترامپ در سال2016 تمام شد یک نمونه رسوایی بزرگ از زیرپا گذاشتن حریم شخصی افراد برای تسلط بر قدرت بود. اما استفاده از این داده‌ها تنها محدود به کسب قدرت نمی‌شود. کلان‌داده‌های حاصل از شبکه‌های اجتماعی با کمک الگوریتم‌های یادگیری هوش مصنوعی می‌توانند مسیر تغییرات ترجیحات و تفکرات یک گروه خاص و حتی یک جامعه را در اختیار قرار داده و دوباره به کمک الگوریتم‌های هوش مصنوعی، با شخصی‌سازی نتایج جست‌وجوی محتواها برای کاربران گروه هدف، عقاید، فرهنگ آنها را در راستای اهداف خود تحت‌تأثیر قرار دهند.
موضوعی که دغدغه بسیاری از نمایندگان آمریکا در جلسه استماع فراحزبی اخیر برای حساب‌کشی از مدیرعامل شبکه‌اجتماعی تیک‌تاک بود. نمایندگان آمریکا در آن جلسه، هدف قرار دادن ارزش‌های آمریکا را به‌وسیله حزب کمونیست چین به‌وسیله شبکه اجتماعی تیک‌تاک مکررا گوش‌زد می‌کردند و حتی مواردی از سانسور محتواهای مربوط به اویغورهای چین در تیک‌تاک را به‌عنوان شاهد مدعای خود مطرح کردند. همچنین نمایندگان خطر قرارگرفتن اطلاعات شخصی شهروندان آمریکا مانند مکان زندگی را به‌عنوان تهدیداجتماعی  عنوان کردند.

ضرورت حکمرانی داده‌ها
احتمال سوءاستفاده دولت‌های متبوع شرکت‌های مادر شبکه‌های اجتماعی و یا خود این شرکت‌ها در کنار خطر توسعه بی‌حد و قاعده الگوریتم‌های هوش مصنوعی با زیرپاگذاشتن حریم شخصی افراد، سوگیری‌های احتمالی الگوریتم‌ها که می‌توانند به تبعیض علیه گروه‌های خاص اجتماعی و یا نادیده‌گرفتن آنها و همچنین مسکوت‌گذاشتن برخی روایت‌های مهم دامن بزنند؛ همگی این موارد لزوم ضرورت تنظیم قوانین مشخص و دقیق ملی و بین‌المللی برای مدیریت پایگاه‌ کلان‌داده‌ها و حراست از شهروندان و اطلاعات حریم شخصی آنها را آشکار می‌کند.