1401 ؛ سال یوزپلنگ‌ آسیایی ایران

زهرا رفیعی-روزنامه‌نگار

آمار نهایی انجمن یوزپلنگ ایرانی نشان می‌دهد که در 2زیستگاه اصلی این گونه یعنی در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران و پناهگاه حیات‌وحش میاندشت در سال‌جاری 7یوزپلنگ ماده به همراه 8فرد از توله‌هایشان مشاهده شده‌اند و با توجه به‌وجود 2نر غالب در منطقه رشد امیدوارکننده‌ای در جمعیت توله‌ها ایجاد شده است. جنسیت برخی از توله‌ها مشخص نیست، چراکه از فاصله دور رصد شده‌اند. اما به‌گفته مسئولان این انجمن که سال‌هاست در ارزیابی جمعیت یوز با سازمان حفاظت محیط‌زیست و سازمان‌های بین‌المللی همکاری دارند، این آمار نسبت به سال‌های گذشته امیدوار‌کننده‌تر است. با این حال نباید فراموش کرد که این آمارها به‌دلیل وجود مخاطرات زیستگاه یوزپلنگ، مانند تصادفات جاده‌ای، کاهش جمعیت طعمه، تعارضات محلی و... هنوز هم بسیار شکننده است. تلف شدن پیروز، یوزپلنگ به دنیا آمده در اسارت، نشان داد که توجه افکار عمومی نسبت به محیط‌زیست بیشتر از قبل شده است و چه بهتر که این توجه را به مسائلی پراهمیت‌تر مانند حفاظت از زیستگاه اصلی گونه‌ها جلب کرد. اگرچه پروژه تکثیر در اسارت یوزپلنگ آسیایی ایران به آهستگی به راه خود ادامه می‌دهد، اما مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست، به درستی حفاظت از زیستگاه برایشان اولویت بیشتری یافته است. به‌گفته عطیه تک‌تهرانی، مدیر بخش پژوهش انجمن یوزپلنگ ایرانی، وضعیت یوزپلنگ در ایران بسیار بحرانی است و نمی‌توان بدون ژن پشتیبان از این گونه حفاظت کرد. بنابراین تکثیر در اسارت باید در کنار حفاظت از زیستگاه دنبال شود و پس از تکثیر در اسارت با تکثیر در وضعیت نیمه اسارت، پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی را دنبال کرد. مدیر بخش پژوهش انجمن یوزپلنگ ایرانی در گفت‌وگو با همشهری، آخرین گزارش وضعیت یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه‌های شمالی در سال1401 را ارائه کرد و گفت: پایش سراسری انجام‌شده در سال1400 و در ذخیره‌گاه زیست‌کره توران و پناهگاه حیات‌وحش میاندشت، نتایج قابل‌توجهی در اختیار کارشناسان و مسئولان مناطق قرار داد. در این پایش که گزارش نهایی آن منتشر شده است به شکل سیستماتیک همزمان و با حداکثر دقت مورد امکان، 90دستگاه دوربین تله‌ای در زیستگاه نصب شده است که نقشه‌های به‌دست آمده از محدوده حرکتی یوزهای بالغ، توانست اطلاعات خوبی به محیط‌بانان در سال‌جاری برای گشتزنی و حفاظت منطقه دهد.

مناطق مورد مطالعه
انجمن یوزپلنگ ایرانی، همچون سال گذشته 2زیستگاه توران در سمنان و میاندشت در خراسان‌شمالی را رصد کرده‌ است. ذخیره‌گاه توران شامل 5محدوده تحت حفاظت پارک ملی عباس‌آباد، احمدآباد، زمان‌آباد و طرود می‌شود و در 4منطقه نخست، دوربین‌گذاری انجام شده است. پناهگاه حیات‌وحش میاندشت که محدوده پارک ملی ضامن آهو را در میان خود دارد از سال97 جمعیت یوزپلنگ خود را از دست داده است؛ ولی به‌دلیل ارتباط این منطقه با توران، برخورداری از جمعیت بسیار خوب طعمه و دیده شدن یوزپلنگ خارج از منطقه، از سال91 تا‌کنون انجمن یوزپلنگ آسیایی ایران این منطقه را نیز پایش کرده و همچنان امید به بازگشت یوزپلنگ به این منطقه وجود دارد. با شروع ورود دام به مناطق، دوربین‌‌ها جمع‌آوری شدند و تنها تعداد محدودی دوربین در پارک ملی توران به امانت در اختیار رئیس پارک ملی توران قرار گرفت. گزارش امسال انجمن یوزپلنگ آسیایی اما اطلاعات ارزشمندی از زمان جفت‌یابی یوزپلنگ‌ها در محدوده پارک‌های ملی در اختیار قرار داده است.

توران و میاندشت مأمن یوز پلنگ آسیایی
ذخیره‌گاه زیست‌کره توران با وسعتی در حدود 14هزار  کیلومترمربع در منتهی‌الیه شرقی استان سمنان و در جنوب‌شرقی شهرستان شاهرود جای دارد. توران دارای آب و هوای خشک و نیمه‌خشک است و در ناحیه فلات ایران- آناتولی قرار دارد. ناهمواری‌های متنوعی پارک را در برمی‌گیرد؛ از کوه‌های بلندی چون کوه پیغمبر، پروبال و ارتفاعات دوشانی تا تپه ماهور، دشت و دق. این ویژگی‌ها باعث شده تا پوشش گیاهی و جانوری متنوعی نیز در توران دیده شود. حضور گوشتخوارانی چون پلنگ، یوزپلنگ، کاراکال، گرگ، گربه وحشی، گربه شنی، 3گونه روباه معمولی، شنی و شاه‌روباه و کفتار در مقابل دوربین‌های تله‌ای گویای این تنوع هستند. اصلی‌ترین طعمه‌های یوزپلنگ را در این منطقه قوچ و میش، آهو و جبیر تشکیل می‌دهند.
پناهگاه حیات‌وحش میاندشت با مساحت 844کیلومترمربع در استان خراسان شمالی و در 10کیلومتری شرق شهر جاجرم قرار گرفته است. این پناهگاه در جنوب با یک‌سری کوه‌های تپه‌ماهوری خشک با دره‌های خشک و بی‌آب و در شمال از یک دشت وسیع مملو از گیاهان شورپسند که کال شور جاجرم نوار شمالی آن را تشکیل می‌دهد، احاطه شده است. بخشی از پناهگاه در سال 1392به وضعیت پارک ملی با نام ضامن آهو ارتقا یافت؛ منطقه‌ای کم‌آب با میانگین بارندگی 250میلی‌متر در سال، ولی با تنوع جانوری بالا. درون پناهگاه، جمعیت بالای آهو به‌عنوان اصلی‌ترین طعمه یوزپلنگ در کنار سایر گونه‌ها ازجمله گرگ، شغال، گربه وحشی و کاراکال به چشم می‌خورد.

هرب: از قدیمی‌ترین ماده‌های توران است که در سال98، سه توله و سال1400، دوتوله به دنیا آورد.
تلخاب: ماده یوزپلنگ 6ساله که از تولگی همراه با مادر و برادرش فراز، در پارک‌ملی توران ثبت شده است. از سال98 زادآوری خود را با به دنیا آوردن 3توله آغاز کرد و در دومین زادآوری در سال1400، دوتوله به دنیا آورد.
فراز: پس از فیروز که در پروژه تکثیر در اسارت زنده‌گیری شد، 2سالی است که نر غالب محدوده پارک‌ملی توران است.
فقه: یکی از 2نر بالغی که امسال نیز ثبت شد. او همچنان محدوده عباس‌آباد را به‌عنوان قلمرو خود انتخاب کرده و تصویری از او در ذخیره‌گاه زیست کره ثبت نشده است. او همواره سعی دارد قلمرو خود را از فراز جدا نگه دارد.
هلیا: ماده یوزپلنگی که سال98 به دنیا آمد و سال99 همراه مادرش هرب، توسط دوربین‌ها ثبت شد. سال1400 مستقل شد و مرداد امسال توسط داوطلبان که برای جلوگیری از تصادف یوزپلنگ‌ها در جاده حضور داشتند در منطقه آزاد شمال جاده تهران- مشهد به همراه 4توله دیده شد. پس از آن هم همراه 2توله در محدوده ذخیره‌گاه ثبت شد. یک احتمال زیاد وجود دارد و آن اینکه او 2توله‌اش را از دست داده است.
تلما: خواهر هلیاست و دختر تلخاب که در سال98 به دنیا آمده است. او نیز در سال99 از مادر خود مستقل شد و در سال1401 به همراه 4توله در محدوده عباس‌آباد تصاویرش به ثبت رسید.
ماجراد: یوزپلنگ ماده‌ای است که پیش از این به تنهایی در سال99 در محدوده پارک‌ملی رصد شده بود و پس از آن هیچ وقت دیده نشد. شهریور امسال او به همراه یک توله‌ نر در توران دیده شد.
مهشاد: مهشاد از توله‌های هرب است که سال1400متولد شد و به یاد مهشاد کریمی(خبرنگار جان‌باخته در حادثه اتوبوس خبرنگاران در سال1400) نام‌گذاری شده است. او تا پایان سال همراه با مادر به یادگیری مناطق پرداخت و نهایتا زمستان1401 به‌طور مستقل ثبت شد. در صورت سالم ماندن این یوز ماده، انتظار سرنوشتی چون هلیا و تلما برای او می‌رود.
بی‌نام: یوزپلنگ ماده‌ای که برای نخستین‌بار به همراه یک توله ‌نر مقابل دوربین دیده شد. اطلاعات زیادی از او در دسترس نیست.