انقراض در کمین حیات‌وحش

محمد باریکانی-روزنامه‌نگار

روز جهانی حیات‌وحش در ایران، روز گذشته و مصادف با سومین روز تلف شدن پیروز، یوزپلنگ آسیایی در اسارت متولد شده ایران آغاز شد و پایان یافت. ‌محیط‌بان‌ها توانسته‌اند در ماه‌های گذشته تصویر چند خانواده‌ جدید از یوزپلنگ آسیایی ایران را در زیستگاه‌های حفاظت‌شده ثبت کنند. از دست رفتن پیروز حالا تامین امنیت زیستگاه‌های جانوری و حیات‌وحش را بیش از گذشته پررنگ کرده است.این گزارش تلاش دارد تا به بهانه روز جهانی حیات‌وحش، تصویری از وضعیت ایران را در حفظ گونه‌های حیات‌وحش و جمعیت آنها در کشور ارائه کند.‌

نابودی 68درصد حیات‌وحش جهان
صندوق جهانی طبیعت (WWF) در گزارش «سیاره زندگی» که به انتشار مطالعه جامع روند تنوع‌زیستی جهان و سلامت سیاره زمین می‌پردازد، اعلام کرد: به‌طور متوسط 68درصد از جمعیت حیات‌وحش زمین طی 50سال گذشته از بین رفته و جمعیت گونه‌های جانوری وحشی طی 50سال بیش از دوسوم کاهش یافته است. این گزارش می‌افزاید: فعالیت‌های ناپایدار انسان، اکوسیستم‌های طبیعی زمین را تخریب کرده و آنها را به لبه پرتگاه نابودی کشانده است.
براساس این گزارش، هیچ نشانه‌ای از کاهش سرعت روند این نابودی فاجعه‌بار مشاهده نمی‌شود و انسان با سرعتی بی‌سابقه در حال تخریب و نابودی طبیعت است. همانطور که طی ۵۰ سال گذشته 68درصد جمعیت حیات‌وحش جهان نابود شده است، گونه‌های جانوری همچنان با همان سرعت در حال نابودی هستند. همه‌گیری کوویدـ ۱۹ نیز یکی از دلایل و نشانه‌های تخریب اکوسیستم‌های طبیعی، قاچاق و کشتار حیات‌وحش و روابط ناپایدار و یک‌طرفه انسان با طبیعت است.  براساس این گزارش، 5عامل نابودی حیات‌وحش طی ۵۰ سال گذشته، تخریب و نابودی زیستگاه، بهره‌برداری ناپایدار، گونه‌های مهاجم و بیماری‌ها، آلودگی و تغییرات اقلیمی است.

کاهش 70درصد حیات‌وحش ایران
حسن اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع‌زیستی: در 50سال گذشته بیش از ۷۰درصد جمعیت گونه‌های برجسته حیات‌وحش کشور را از دست داده‌ایم. بخشی از سرمایه زیستی از بین رفته و باید همه تلاش خود را برای حفاظت از قسمت باقیمانده به‌کار بگیریم. ۲۰۰هزار رأس جمعیت کل، بز، قوچ، میش، جبیر و گورخر در ایران است که سالانه ۲۰ هزار رأس از آنها شکار  و ۸۰ هزار گونه‌ از جمعیت حیات‌وحش، هر سال زیر لاستیک خودروها له می‌شوند؛ با تکه‌تکه شدن زیستگاه‌های حیات‌وحش نیز مواجه هستیم که محصول تغییر کاربری اراضی است. در مناطق ایران مرکزی و شرق کشور به‌علت تکه‌تکه شدن قلمروی حیات‌وحش نتوانسته‌ایم جمعیت یوز را نجات دهیم. پلنگ و برخی دیگر از گوشتخواران بزرگ‌جثه نیز در همین شرایط قرار دارند؛ چراکه این‌گونه‌ها قلمروی زیستی پهناوری دارند و ما ابزار قانونی لازم را برای جلوگیری از فرسایش ژنی این‌گونه‌ها در اختیار نداریم؛ به همین علت تدوین و تصویب قانون جامع حفاظت از تنوع‌زیستی ضروری بود. سالانه ۱۳۰۰ تا ۲۰۰۰ پستاندار بزرگ‌جثه مانند کل و بز شکار غیرمجاز می‌شوند. البته معتقدیم که این آمار کمتر از ۱۰درصد از تخلفات مربوط به شکار غیرمجاز است و بیش از ۲۰هزار مورد شکار غیرمجاز در کشور اتفاق می‌افتد؛ این در حالی است که جمعیت حیات‌وحش مانند کل، بز، آهو و جبیر در ایران حدود ۲۰۰ هزار رأس برآورد شده است.
بخش کوچکی از حیات‌وحش نیز توسط طعمه‌خواران استفاده و بخش دیگر شکار می‌شود. شکار غیرمجاز به جمعیت حیات‌وحش ضربه بزرگی می‌زند؛ چون تابع اخلاق و قواعد خاص نیست. فقر، لجبازی و لذت‌طلبی از علل شکار غیرمجاز است.

زمین برای ساخت خانه
علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست: 3گونه حذف شده جبیر، گور ایرانی و آهو از طبیعت ایران با تلاش همکاران سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌ترتیب وارد پارک ملی نایبند، پارک ملی کویر و دشت مغان شدند. برای نخستین‌بار نیز 2گونه در خطر انقراض گوزن زرد ایرانی و تمساح با مشارکت بخش خصوصی به‌ترتیب در استان‌های لرستان و سیستان و بلوچستان تکثیر شدند. آنچه در بحث «پیروز» اتفاق افتاد، یک دستاورد فوق‌العاده علمی برای کشور بود که باید به آن فارغ از فضاسازی‌های سیاسی نگریست. این پروژه تجربیات خوبی برای انجام پروژه‌های مشابه آتی در اختیار ما قرار داد. آسیب‌شناسی چرخه تکثیر یوز در اسارت با حضور متخصصان، کارشناسان و تشکل‌های مردمی می‌تواند پیش‌نیاز تهیه نقشه راهی برای اجرای این پروژه در کشور باشد.

خطر انقراض
۲هزار گونه جانوری اعم از پستاندار، پرنده، خزنده، دوزیست و ماهیان آب‌های داخلی و حدود ۱۲۰۰گونه ماهی در آب‌های دریایی در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی شناسایی شده‌اند. به گزارش سازمان حفاظت محیط‌زیست از این‌ فهرست می‌توان به ۲۱۰گونه پستاندار، ۶۴۰گونه پرنده، ۳۰۰گونه خزنده، ۲۳گونه دوزیست و ۳۵۰گونه ماهیان آب‌های داخلی اشاره کرد. از این تعداد حدود ۷۶گونه از رده‌های جانوری ایران در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارند که شامل ۱۹گونه از پستانداران، ۲۵گونه از پرندگان، ۱۶گونه از خزندگان، ۴ گونه از دوزیستان و ۱۰گونه از ماهیان آب‌های داخلی است. به جز یوزپلنگ ایرانی که در وضعیت بحرانی قرار دارد، پستاندارانی مانند گوزن زرد ایرانی، گورخر آسیایی، فک دریای خزر، هوبره، پلنگ، خرس سیاه آسیایی، تمساح پوزه‌کوتاه، نهنگ آبی و نهنگ باله‌ای نیز در معرض خطر انقراض هستند.