انقلاب اسلامی بر ادبیات ایران تأثیر گذاشت

علی‌الله سلیمی-روزنامه‌نگار

علی‌اکبر والایی از نویسندگان فعال در سال‌های اخیر است که در بیشتر آثارش موضوع انقلاب اسلامی مطرح و رویدادهای آن ایام برجسته است. او داستان‌نویسی را از سال۶۴ شروع و سال۶۵ همکاری‌اش را با برنامه قصه ظهر جمعه رادیو آغاز کرد. والایی نویسندگی این برنامه را با وقفه‌هایی چندساله به‌مدت 12سال ادامه داد و همزمان با نوشتن قصه، بیش از ۳۰۰نمایشنامه هم برای رادیو نوشت. بیشتر آثارش را پیش از چاپ در ماهنامه‌های ویژه نوجوانان مانند مجلات رشد، سوره نوجوان، سروش نوجوان و آینده‌سازان منتشر کرد. وی سال۱۳۶۸ نخستین اثرش را که یک داستان بلند است، به‌چاپ رساند.
از آثار منتشر شده وی می‌توان به «سرزمین خدایان» (داستان بلند)، «مشق خاکی» (مجموعه داستان)، «خلوت مدیر» (رمان) و... اشاره کرد. این نویسنده تا به حال جوایز متعددی هم برای کتاب‌هایش دریافت کرده که از میان آنها می‌توان به کسب رتبه در جشنواره کتاب کانون پرورش فکری، نخستین همایش فرهنگی تهران- فلسطین و... اشاره کرد. یکی از آثار او رمان «خلوت مدیر» است که ماجراهای آن به زمینه‌ شکل‌گیری انقلاب اسلامی در سال‌های پایانی دهه50 می‌پردازد. درباره این کتاب و ادبیات انقلاب اسلامی با وی گفت‌وگو کرده‌ایم.

یکی از آثار مطرح شما در زمینه ادبیات انقلاب اسلامی، رمان «خلوت مدیر» است که فضای حاکم بر جامعه در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب را روایت می‌کند. درباره این رمان بگویید.
این رمان ترسیم‌کننده وقایع و رخدادهای سال‌های قبل از انقلاب است و فضاهای سال‌1356 تا 57 را که به پیروزی انقلاب می‌انجامد، ترسیم می‌کند. در رمان «خلوت مدیر» فضای جامعه آن سال‌ها در قالب یک مدرسه‌ روایت شده است. یعنی بیشتر رخدادهای داستان حول محور فضای مدرسه شکل می‌گیرد و اتفاق می‌افتد. آن مدرسه نمادی از فضای کلی دوران پهلوی است. این فضا که به‌شدت فسادآلود است، با ظرافت و دقت نظر بالایی توصیف و روایت شده است. در اینجا همه رخدادهای داستان به سمتی می‌رود که هیچ راهی نیست جز اینکه دگرگونی و انقلابی رخ دهد و همه داستان این را نشان می‌دهد که راه و گریزی نیست و بایستی به سمت انقلاب حرکت کرد.
بسیاری از مضامین ارزشی مانند مسائل و حس‌های انسانی در دل داستان نهفته است. این رمان حرف‌های بسیاری برای گفتن دارد. لایه‌های نهفته‌ای در این داستان است که رمان‌خوان‌های حرفه‌ای می‌توانند آن را استخراج کنند و از مطالعه آن لذت ببرند.
با گذشت بیش از 4دهه از پیروزی انقلاب اسلامی، آثار ادبی متعددی با موضوع انقلاب اسلامی توسط نویسندگانی از چند نسل تالیف و منتشر شده است. با توجه به اینکه شما هم آثار متعددی در این زمینه دارید، حال و روز این ادبیات را امروز چگونه می‌بینید؟
در این زمینه اگر به‌گفته‌های مسئولان مربوطه رجوع کنیم، می‌بینیم آنها بارها در رسانه‌های مختلف اعلام کرده و باز تکرار می‌کنند که از آثار داستانی مرتبط با موضوع انقلاب اسلامی حمایت‌های آنچنانی شده و می‌شود، اما متأسفانه در عمل خبر چندانی از این وعده‌ها نیست. اگر هم حمایتی انجام شده، به شکل واضح و شفاف نیست؛ یعنی ابهاماتی در این زمینه وجود دارد که باید به آنها پاسخ داده شود. به‌عنوان مثال، باید به‌صورت شفاف اعلام شود که این حمایت‌ها به کدام‌یک از آثار منتشر‌شده یا در حال انتشار تعلق گرفته است. باید آمار دقیقی در این زمینه داشته باشیم که مشخص کند به چه کتاب یا نویسنده‌ای، چه میزان از این حمایت‌ها اختصاص یافته است. در آن صورت خیلی از ابهامات در این بخش برطرف می‌شود. بارها شاهد بوده‌ایم که مسئولان فرهنگی اعلام کرده‌اند؛ بودجه‌های قابل‌توجهی به نویسندگان و آثار ادبی همسو با اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی تعلق گرفته است، اما من به‌عنوان کسی که در این حوزه کار می‌کنم، حمایتی در این زمینه ندیده‌ام. همین رمان «خلوت مدیر» که یک رمان با موضوع انقلاب اسلامی است، بعد از انتشار در چندین جشنواره ادبی جزو آثار راه‌یافته به فینال این جشنواره‌ها بوده، اما در عمل هیچ‌گونه حمایتی از این اثر صورت نگرفته است. گرچه کار کردن در این حوزه، نوعی دلبستگی و اشتیاق قلبی محسوب می‌شود، اما لازم است حمایت‌هایی هم صورت بگیرد تا تحرک بیشتری در این حوزه دیده شود.
به‌نظر شما در این زمینه و با شرایط فعلی چه کار می‌شود کرد تا ادبیات داستانی انقلاب تحرک بیشتری به‌خود بگیرد و اشتیاق نویسندگان در این بخش افزایش یابد؟
راهکارهای زیادی را می‌شود به‌کار گرفت که من در اینجا تنها به یکی از آنها اشاره می‌کنم. به‌عنوان مثال، می‌شود از ناشران بخش خصوصی که در زمینه چاپ و نشر آثار مرتبط با موضوع انقلاب اسلامی فعالیت می‌کنند، حمایت‌های لازم صورت بگیرد که در آن صورت می‌توان به پویایی این بخش امید بیشتری داشت. همین مسئله باعث تشویق آنها و در نتیجه عملکرد بهتر این گروه از ناشران در زمینه چاپ و نشر کتاب‌های مرتبط با موضوع انقلاب اسلامی می‌شود.
با توجه به تعاریف متعددی که از ادبیات انقلاب اسلامی وجود دارد، شما مشخصه اصلی این ادبیات را در چه مواردی می‌دانید؟
مشخصه اصلی ادبیات انقلاب اسلامی، اسلامیت و دینی‌بودن آن است. این همان نوعی است که جنس انقلاب اسلامی را با انقلاب‌های دیگر جهان، متمایز ساخته است. این ادبیات نه با پیروزی انقلاب، بلکه درحقیقت در نگاهی ژرف‌تر، پیش‌ترها با ظهور اسلام، شکل و قوام یافته است و اگر باورمان بر مادر بودن ادبیات در تحولات عظیم اجتماعی و سیاسی قرار بگیرد، ‌این بزرگان ادب و هنر ما همچون مولانا، سعدی، حافظ و فردوسی بودند که طی قرون، ادبیات امروز ما را بنیان نهادند. این فرزانگان ماهیت ادبیات فارسی را با تعالیم و معارف متعالی دینی آمیخته و شکل غنا یافته‌ای از ادبیات را که امروز شاهد آن هستیم، پدید آورده‌اند. در حقیقت به بن‌مایه‌تعالی‌خواه ادبیات فارسی، روح عرفان اسلامی و معنویت الهی دمیده شده و آن را به نهایت کمال مطلوب رسانید. آنگونه که اکنون تفسیری روشن و جامع از معارف اسلام و ادبیات دینی مکتب اسلام، تنها با ترجمه و برگردان از زبان فارسی به عربی و دیگر زبان‌های جهان مقدور و میسر است. به‌عبارتی، اسلام در ادبیات ایرانی به‌گونه‌ای، به سطحی از پالایش معنایی می‌رسد و سپس با شکل زلال یافته به فراسوی مرزهای جهانی ارائه می‌شود. این حقیقت مسلم، متاثر از تأثیر شگرف انقلاب بر ادبیات ایران است و این تأثیر تنها محتوایی و معنایی نیست؛ بلکه در فرم هم است. ادبیات انقلاب، در انتقال مفهوم و پیام به هیچ‌وجه از مدل‌های غربی و وارداتی تبعیت نمی‌کند. این ادبیات متاثر از ارزش‌های انقلاب اسلامی، لاجرم فرم و شکل مناسب خود را پی‌ریزی می‌کند. هر مظروفی، ظرف خاص خود را می‌طلبد. پرداختن به مضامین غیراخلاقی و از اسرار مگو گفتن، نشر اندیشه‌های شیطانی، پوچ‌گرایی و ماده‌پرستی و ترویج اندیشه‌های مادی، به هیچ وجه، در این نوع از ظرف ادبی جایی ندارند.