لاچین؛ کانون بحران قفقاز

بهاره محبی- روزنامه‌نگار

ایروان یک روز پس از متهم‌کردن جمهوری‌ آذربایجان به نسل‌کشی در دادگاه بین‌المللی لاهه، از روسیه خواست تا برای رفع انسداد گذرگاه لاچین مداخله کند. نیکول‌پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، دیروز در گفت‌وگو با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، درباره نتایج بحران انسانی که در پی انسداد گذرگاه لاچین پیش‌آمده صحبت کرد و از روسیه خواست اقدامات ضروری برای رفع این بحران را انجام دهد. از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر‌شوروی، ارمنستان و جمهوری آذربایجان برای کنترل منطقه مورد مناقشه قره‌باغ با یکدیگر درگیر بوده‌اند. در جریان درگیری نظامی در سال 2020، نیروی جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه کنترل برخی از مناطق را که از اوایل دهه 1990تحت کنترل ارمنستان بود، به‌دست گرفت. باکو همچنین بخشی از منطقه قره‌باغ کوهستانی را به تصرف خود درآورد؛ سرزمینی که جمعیت عمدتا ارمنی دارد، اما از لحاظ بین‌المللی بخشی از جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود. گذرگاه لاچین تنها گذرگاهی است که ارمنستان می‌تواند از طریق آن برای ارمنی‌های ساکن در قره‌باغ کوهستانی، موادغذایی و اقلام دارویی ارسال کند.
گرچه در سال 2020 با میانجیگری ولادیمیر پوتین، آتش‌بس اعلام شد، اما ایروان و باکو تاکنون نتوانسته‌اند به توافق صلح برسند و درگیری‌های مرزی مرگبار گاه‌‎وبیگاه دوطرف باعث شده تا کارشناسان هشدار دهند که قفقاز آبستن یک بحران جدی است.

ریشه درگیری‌ها کجاست؟
ارمنستان و جمهوری آذربایجان امروزی در منطقه‌ای واقع شده‌اند که قرن‌ها مرزهایش در دوره امپراتوری‌های روسیه، عثمانی و ایران دستخوش تغییر شده است. با فروپاشی امپراتوری‌ها در پایان جنگ جهانی اول و تلاش برای تشکیل دولت‌های مستقل، ارمنستان و جمهوری آذربایجان ـ یکی با حمایت روسیه و دیگری با حمایت ترکیه عثمانی ـ درگیر جنگ نیابتی شدند. قره‌باغ کوهستانی به‌دلیل میزبانی جوامع مختلف ازجمله ارمنی‌ها و آذربایجانی‌ها از همان ابتدا در مرکز تنش قرار داشت.
پس از اینکه اتحاد جماهیر شوروی در سال 1921 کنترل هر دو کشور نوپا را به‌دست گرفت، بذر اختلافات امروزی را در منطقه کاشت. استالین ابتدا تضمین کرد که منطقه قره‌باغ کوهستانی را به جمهوری آذربایجان واگذار خواهد کرد، اما سپس در سال 1923 آن را به‌عنوان یک منطقه خودمختار اعلام کرد؛ آن‌هم در شرایطی که بیش از 90درصد از جمعیت ارمنی بودند. نخستین درگیری خشونت‌بار دوطرف در سال 1988 آغاز شد؛ زمانی که نفس‌های امپراتوری شوروی به شماره افتاده بود. با تضعیف قدرت شوروی، ارمنستان و آذربایجان تلاش‌هایشان برای استقلال را شدت بخشیدند. در این زمان مجمع ملی قره‌باغ کوهستانی وضعیت خودمختاری منطقه را منحل کرده و به پیوستن به ارمنستان رأی داد. در درگیری‌‌های دوطرف، شمار زیادی از مردم کشته و آواره شدند. بلومبرگ نوشته در مجموع بیش از 30هزار نفر در جنگ اوایل دهه 1990کشته شدند. همچنین بیش از 6هزار نفر در جنگ 44روزه دوطرف در سال 2020 جان خود را از دست دادند و ده‌ها نفر نیز در سپتامبر 2022 (شهریور و مهر 1401) جان باختند.

ردپای تاریخ بر بحران امروز
گرچه جوامع آذری و ارمنی قره‌باغ تا پیش از سال 1988زندگی نسبتا مسالمت‌آمیزی با یکدیگر داشتند و به‌خوبی با یکدیگر کنار آمده بودند، اما واقعیت این است که نسل‌کشی سال 1915 امپراتوری عثمانی که در جریان آن حدود یک‌ونیم میلیون ارمنی قتل‌عام شده و از منطقه آناتولی رانده شدند، زخم‌های عمیقی بر حافظه جمعی ارمنستان برجای گذاشته است. در این میان ترس از ترکیه که همواره از حامیان جدی جمهوری آذربایجان به شمار می‌رود باعث شد که ارمنستان پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به روسیه متمایل شود. بلومبرگ در این‌باره می‌نویسد: «از نگاه ایروان، اغلب آذربایجانی‌ها حامی ترکیه هستند و این تهدیدی است که فکر می‌کنند باید با آن مقابله کنند؛ این در حالی است که گرچه آذربایجانی‌ها ترک‌زبان هستند اما اغلب مسلمانان شیعه هستند؛ درحالی‌که ترکیه‌ای‌ها عمدتا سنی هستند.»

چرا ترکیه درگیر قره‌باغ است؟
ترکیه مدت‌ها بود که مرزهای خود را روی ارمنستان بسته بود و هیچ روابط دیپلماتیکی با ایروان نداشت که بخشی از آن به‌دلیل درگیری قره‌باغ و بخشی دیگر، ‌تنش گسترده‌تر دوطرف بر سر نسل‌کشی 1915 بود؛ ‌واقعه‌ای که آنکارا آن را قویا رد می‌کند. ترکیه اما در مقابل، رابطه گرمی با باکو دارد. جمهوری آذربایجان گاز طبیعی و نفت خام ترکیه را از طریق خطوط لوله‌ای که از 16کیلومتری مرز آذربایجان و ارمنستان و 48کیلومتری منطقه موردمناقشه می‌گذرد، تامین می‌کند. در نتیجه آنکارا مدت‌هاست که در مناقشه قره‌باغ در کنار باکو ایستاده است. البته این رویکرد تا همین اواخر به حمایت لفظی محدود بود، اما حمایت نظامی ترکیه از جمهوری آذربایجان با ارسال پهپادهای «بیرقدار» به منطقه در درگیری‌های سال 2020 سرنوشت جنگ را به نفع باکو تغییر داد. ترکیه و جمهوری آذربایجان حتی یک سال بعد پیمان دفاعی امضا و تمرین‌های نظامی مشترکی برگزار کردند. آتش‌بس سال 2020 کنترل بیشتر مناطقی که آذربایجان در دهه 1990 از دست داده بود را به باکو بازگرداند، اما به سرنوشت مناطق مورد مناقشه هیچ اشاره‌ای نکرده است. روسیه که در ارمنستان پایگاه نظامی دارد 2هزار نیروی صلح‌بان را به قره‌باغ کوهستانی اعزام کرد.

لاچین؛ کانون بحران
توافق آتش‌بس سال 2020 به نیروهای حافظ صلح روسیه اجازه داد که بر گذرگاه لاچین نظارت داشته باشند. با این حال این گذرگاه بیش از 2ماه است که از سوی گروهی از آذربایجانی‌ها که خود را حافظان محیط‌زیست معرفی کرده‌اند، مسدود شده است. این کنشگران پیش‌تر دلیل اقدام خود در بستن کریدور لاچین را، بهره‌برداری غیرقانونی از منابع طبیعی و معادن موجود در این منطقه اعلام کرده و گفته بودند که ادامه این وضعیت پیامدهای زیانبار محیط‌زیستی به همراه خواهد داشت. ایروان اما باکو را به هماهنگی و سازماندهی کارزار کنشگران محیط‌زیستی و تحریک آنها به انجام این اقدام متهم کرده است. به‌گفته مقامات ایروان، بستن این محور ارتباطی و تدارکاتی که برای ساکنان منطقه قره‌باغ کوهستانی بسیار مهم و حیاتی است، بحران انسانی تمام‌عیاری را برای 120هزار ارمنی ساکن در قره‌باغ کوهستانی ایجاد کرده است.
با تداوم بحران، ایروان شکایت خود را به دیوان بین‌المللی دادگستری (لاهه) برده و خواستار مداخله این نهاد برای حل مشکل شده است. مقام‌های ارمنستانی یکشنبه در دادگاه لاهه، باکو را به تلاش برای پاکسازی قومی متهم کردند. اکنون بالاگرفتن تنش‌ها به‌ویژه پس از مسدود شدن لاچین نگرانی‌های‌ زیادی را در عرصه بین‌المللی رقم زده است؛ تا جایی که این منطقه را به‌عنوان یکی از کانون‌های تنش‌زا در فهرست بحران‌های احتمالی سال 2023قرار داده‌اند.

مکث
ارمنستان و ‌‌آذربایجان دوباره درگیر خواهند شد؟
گروه بین‌المللی بحران نوشته که درگیری احتمالی ارمنستان و ‌‌آذربایجان نسبت به آنچه در سال 2020 اتفاق افتاد کوتاه‌تر اما شدت آن به همان اندازه خواهد بود. به‌گفته گروه بین‌المللی بحران، تأثیر جنگ در اوکراین به بحران‌های سراسر جهان به‌ویژه در منطقه قفقاز جنوبی نیز کشیده شده است؛ به‌عنوان مثال، در شرایطی که قابلیت نظامی ارمنستان به‌دلیل اخلال در روند تامین تسلیحات از سوی روسیه ـ که خود درگیر جنگ اوکراین است ـ به‌تدریج تضعیف شده، افزایش تقاضا برای گاز آذربایجان به‌دلیل کاهش عرضه ازسوی روسیه، باکو را
بیش از‌پیش جسورتر کرده است.

تحلیل
هزینه سیاسی تعلل روسیه برای پاشینیان

جیمز هینتز ، خبرنگار آسوشیتدپرس: 2 سال پس از جنگ قره‌باغ، تنش‌ها میان ایروان و باکو بار دیگر به اوج خود رسیده است. در این میان روسیه به‌عنوان یکی از متحدان ایروان و رهبر سازمان پیمان امنیت جمعی که ارمنستان نیز در آن حضور دارد رویکرد «انتظار و تماشا» را در پیش گرفته که خشم نیکول‌پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان را برانگیخته است. میانجیگری روسیه در جنگ 2020برای پایان دادن به درگیری خونبار 2 کشور به‌عنوان یک دستاورد قابل توجه برای مسکو درنظر گرفته شد که نفوذ روس‌ها در منطقه را تقویت می‌کرد. در این میان، پاشینیان اما برای پذیرش پیشنهاد توافق آتش‌بس روسیه هزینه سیاسی گزافی پرداخت کرد و بسیاری در ارمنستان او را خائن خطاب کردند و خواستار کناره‌گیری او از قدرت شدند. حل‌وفصل نشدن مناقشه کنونی بر سر لاچین و رنج و محنت ارمنی‌های ساکن در قره‌باغ کوهستانی می‌تواند چالش‌های سیاسی پاشینیان را تشدید کرده و حتی موقعیت سیاسی او را تهدید کند. پاشینیان به خوبی به قدرت این ناآرامی‌های سیاسی واقف است چون خود او نیز از رهگذر تظاهرات‌های گسترده‌ای که در سال 2018در این کشور به وقوع پیوست به قدرت رسید.