سخنِ تازه

حمیدرضا محمدی

«پرویز ناتل خانلری» شاعر بود، مترجم بود، مصحح بود، مؤلف بود، استاد دانشگاه بود، مدیر فرهنگی بود، روزنامه‌نگار بود، نمایشنامه‌نویس بود، سیاستمدار بود و البته افزون بر همه اینها، زبان‌شناس هم بود که اگر نبود «زبان‌شناسی و زبان فارسی»، «تاریخ زبان فارسی»، «دستور زبان فارسی» و «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» را طی سال‌های ١٣۴٣تا١٣۵٧ به رشته تحریر درنمی‌آورد.
در این میان، «دستور زبان فارسی» که در زمستان١٣۵١ از سوی انتشارات بنیاد فرهنگ ایران به طبع رسید و امسال، درست نیم‌قرن از انتشارش گذشت، یکی از مهم‌ترین آثار اوست؛ اثری که البته 10سال پیش‌تر ابتدا برای «آموختن قواعد زبان فارسی در دبیرستان‌ها» نوشت تا آموزش ساده و روانی باشد از دستور زبان فارسی که «به‌کلی با آنچه از سال‌ها پیش در آموزشگاه‌های ایران معمول بود، تفاوت داشت.»
این شبه‌درسنامه اما بعدتر گسترش یافت و جامه اثری مستقل بر تن کرد. او کوشید تا منادی نوآوری باشد و آن آموزش سخت و ستبر را نرم کند و تحول بخشد. پس کتاب خود را بر مبنای نظریه ساخت‌گرا در زبان‌شناسی مدرن نگاشت که به قول مولوی؛ «هین سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود / وارهد از حد جهان بی‌حد و اندازه شود»
او که هنگام تألیف این کتاب، به انتشار مجله سخن همت می‌گمارد و ریاست بنیاد فرهنگ ایران را بر عهده داشت، در پیش‌گفتارش بر این نوشتار یادآور شد که «اینجا کوچک‌ترین واحدی از گفتار که منظور گوینده، یعنی رساندن پیامی به شنونده را برمی‌آورد و «جمله» خوانده می‌شود، مبنای بحث قرار می‌گیرد.» با این هدف که «نکته‌های دستوری نسبت به یکدیگر ترتیب و توالی علمی و منطقی داشته باشند، چنان‌که آموختن هر نکته مکمل نکته پیشین و مقدمه مطلب بعدی باشد.»
با آغاز تلاش برای ترویج این سیاق نوین، آن‌طورکه خود روایت کرده «کسانی‌که با شیوه دیرین آشنایی داشتند و نمی‌خواستند چیز تازه‌ای بیاموزند... به ایراد و اعتراض پرداختند.»  برای مثال «معترضان پیش از آنکه به تعریف هر اصطلاح تازه توجه کنند و تفاوت آن را با اصطلاح مأنوسِ دیگر بشناسند زبان به ایراد می‌گشودند که چرا «مسندٌالیه و مسند» نگفته و «نهاد و گزاره» گفته است.»
اما راه تازه‌ای که خانلری گشود و کوشید تا آموزش دستور زبان فارسی را نو کند، «جای خود را باز کرد و معلمان زیرک و دانا دریافتند که به این طریق خیلی زودتر به نتیجه مطلوب می‌رسند.» ابداعی که سبب شد «جوانان ایران در آموزشگاه‌ها بهتر و آسان‌تر با قواعد زبان مادری خود آشنا شوند و درباره ساختمان آن به تعقل و تفکر بپردازند.»