ژینای روددره‌های تهران دفن‌شده زیر بتن

الهام مصدقی‌راد
تا چند دهه پیش در تمام دنیا آب‌های سطحی و سیلاب‌ها را به‌دلیل خاصیت ویرانگری‌شان، مهار می‌کردند تا آسیبی به مناطق مسکونی و شهرها نزنند. این رویکرد در تهران نیز دنبال شد و شهرداری تهران در دهه 1340به کمک مشاوران خارجی، طرح «مهار سیلاب‌های تهران»‌را در دستور کار قرار داد. کانالیزه و سرپوشیده‌کردن رودخانه‌ها و حتی احداث معابر ازجمله اقداماتی بودند که در راستای اجرای طرح مهار، عملیاتی شدند. بزرگراه‌های مدرس و چمران از جمله همان معابری هستند که بر بستر رودخانه‌ها احداث شده‌اند. اما حدود 2دهه بعد رویکرد شهرسازی نسبت به رودخانه‌های شهری تغییر کرد و «مدیریت رواناب‌ها و سیلاب‌ها» مورد توجه قرار گرفت تا شهر از فواید جریان آب بهره‌مند شود. دهه1380 مطالعات طرح جامع جمع‌آوری آب‌های سطحی تهران آغاز شد و بعد از آن طرح احیای رودخانه‌های تهران در دستور کار قرار گرفت که مهم‌ترین اهدافش ارتقای ایمنی و عملکرد روددره‌ها در مهار سیلاب، تبدیل محدوده روددره به قطب گردشگری و درصورت امکان احداث بوستان و همچنین توسعه پایدار شهری بود. بوستان‌های نهج‌البلاغه، جوانمردان و ساحلی دارآباد از جمله بوستان‌هایی هستند که در جوار سه روددره تهران و در مناطق یک، 2، 5 و 22 احداث شده و هم‌اکنون  از قطب‌های گردشگری تهران محسوب می‌شوند به‌ویژه بوستان نهج‌البلاغه در کنار روددره فرحزاد و بوستان جوانمردان در روددره کن که با توجه به وسعت خود، ‌گردشگران بسیاری را هم جذب کرده‌اند. مشکلی که بعضی روددره‌ها قبل از احیا و ساماندهی با آن مواجه بودند و مشکلاتی هم برای سکونتگاه‌های نزدیک به آنها ایجاد شده بود، بروز آسیب‌های اجتماعی و حضور معتادان و بزهکاران در آن محدوده بود که این موضوع در پی نبود مردم در این نقاط رخ داده بود. ساماندهی روددره‌ها و تبدیل آنها به فضای تفرجگاهی و فراهم شدن امکان حضور مردم، اینگونه مشکلات را در این محدوده‌ها رفع کرد.اما کارشناسان معتقدند که اینگونه ساماندهی،مشکلات زیست محیطی در پی داشته و به اکوسیستم منطقه آسیب زده است.



تکمیل ساماندهی روددره‌ها درگرو تامین اعتبار

روددره فرحزاد یا همان بوستان نهج‌البلاغه که در جوار منطقه 2احداث شده در قالب 5فاز تعریف شده و تاکنون فاز اول (حد فاصل ایوانک تا بزرگراه همت) و فاز دوم( حدفاصل بزرگراه همت تا حکیم) به‌طور کامل به اتمام رسیده و مورد بهره‌برداری قرارگرفته است. دیگر بخش‌های این پروژه یا تا حدودی به اجرا درآمده یا مطالعات مفهومی و بررسی‌هایش به اتمام رسیده است. البته به گفته محمدرضا کرمی- معاون فنی و عمرانی شهرداری منطقه 2- محدوده بلوار دادمان تا بزرگراه آیت الله هاشمی رفسنجانی ( نیایش )همچنان درگیر رفع معارض است و شهرداری هنوز نتوانسته همه زمین‌ها و البته رستوران‌هایی را که در این محدوده احداث شده‌اند تملک کند. در مجموع آنچه هنوز از ساماندهی تمامی این مجموعه باقی‌ مانده چیزی حدود 40درصد است. تامین‌نشدن اعتبار مورد نیاز، همچنین ساماندهی روددره اوین- درکه را در مرحله تملک معارضان عمده‌اش متوقف کرده و این طرح هنوز وارد مرحله اجرایی نشده است؛ روددره‌ای که از شمال به بزرگراه یادگار امام(ره) و از جنوب به بزرگراه همت متصل می‌شود. این محدوده به‌دلیل نزدیک‌بودن به بزرگراه چمران که به نوعی محور دیپلماتیک تهران محسوب می‌شود از جلوه خاصی برخوردار خواهد بود. کرمی حتی معتقد است که ساماندهی این روددره به‌دلیل قرار داشتن در میدان دید از اهمیت بسیار بیشتری نسبت به فرحزاد برخوردار است، هرچند هردو دچار مشکلات و آسیب‌های اجتماعی بوده‌اند.

تکمیل دیگر روددره‌های منطقه یک به‌ویژه دارآباد نیز در انتظار تامین بودجه و اعتبار مورد نیاز است. بهمن محبوبی- معاون فنی و عمرانی شهرداری منطقه یک- به همشهری می‌گوید: «تاکنون در مجموع حدود 60درصد کار ساماندهی پیش ‌رفته و 40درصد دیگر باقی مانده.این ساماندهی به‌معنای رفع معارضین، بسترسازی و همچنین ایجاد مکان تفرجگاهی در حاشیه روددره است. طی سال‌های متمادی به بستر این رودخانه‌ها تجاوز شده و ساخت و سازهای غیرمجاز نیز به‌ویژه در محدوده درکه و دارآباد انجام گرفته است. منطقه برای سال‌جاری نیز تحقق یک میلیارد تومان را پیش‌بینی کرده اما ظاهرا تنها حدود 5میلیارد تومان آن برای پیشبرد کار محقق خواهد شد».



احیای روددره‌ها؛ مسیر اشتباه را در پیش گرفتند

آنچه تاکنون در ساماندهی روددره‌ها انجام شده لایروبی و بسترسازی، توسعه فضای سبز و ایجاد تفرجگاه در ساحل رود است و بالطبع امکانات، تسهیلات و مبلمان موردنیاز برای آن نیز نصب و راه‌اندازی شده است. شهروندان بسیاری هم از بوستان‌های ایجادشده در جوار این رودها بهره‌مند می‌شوند و در مجموع چهره این نقاط نسبت به گذشته تغییر بسیاری داشته و فضای سبز را هم توسعه بخشیده است. اما بعضی متخصصان معتقدند که اقدامی که شهرداری در این روددره‌ها انجام داده، به طبیعت و اکوسیستم منطقه آسیب وارد کرده؛ آسیبی که اثرات بخشی از آن در آینده بروز می‌کند. حسین آخانی- استاد گیاه‌شناسی دانشگاه تهران- معتقد است که شهرداری روددره فرحزاد را حفظ نکرد بلکه آن را نابود کرد. وی به همشهری می‌گوید: «ساخت بوستان و در عین حال بتن‌ریزی در این محدوده، درختان و گونه‌های طبیعی منطقه را نابود کرد و اکوسیستم طبیعی موجود در آنجا را که نیازمند یک قطره آب هم نبود از بین برد». به گفته او هم‌اکنون آبیاری گیاهان کاشته‌شده در این محدوده به صورت ماهانه نیازمند صرف ده‌ها میلیون تومان است.

بعضی کارشناسان معتقدند که احیای روددره‌ها به‌معنای ایجاد تفرجگاه نیست بلکه باید وضعیت طبیعی موجود آنها حفظ شود و اگر شرایطی موجب تغییر حالت طبیعی شده، آن شرایط و دلایل را برطرف کرد تا روددره، وضعیت رودخانه آن و عملکردش به حالت طبیعی بازگردد. هرچند محیط سبز انسان‌ساخت که به‌درستی و علمی اجرا شود دارای زیبایی بصری و تأثیرات مثبت زیست‌محیطی است اما حفظ شرایط طبیعی، در دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. با همین رویکرد است که در طرح ادامه ساماندهی روددره‌های تهران قرار نیست فضای تفرجگاهی به‌معنای آنچه تاکنون احداث شده دایر شود و تصمیم شهرداری بر حفظ و بهبود شرایط طبیعی است. محبوبی- معاون فنی و عمرانی شهرداری منطقه یک- می‌‌گوید: «محدوده خرگوش‌دره و گلاب‌دره هم به بوستان تبدیل شده اما کار خاص دیگری قرار نیست در آنجا صورت گیرد؛ چراکه ترجیح ما حفظ وضعیت طبیعی است. مداخلات بیهوده و بیجای ما علاوه بر تحمیل هزینه به شهر، تعادل زیست‌محیطی را بر هم می‌زند. ما تلاش می‌کنیم طبیعت و ایمنی را با کمترین هزینه حفظ کنیم».



ژینای فرحزاد

بخشی از دره فرحزاد که در منطقه 5 قرار گرفته یکی از بهترین نمونه‌های حفظ وضعیت طبیعی است. این محدوده برخلاف آنچه در نهج‌البلاغه و جوانمردان و دارآباد انجام شده «طرح ژینایی» را دنبال می‌کند. ژینا، یعنی زندگی‌بخش و طرح ژینایی بازگشت زندگی دوباره و آنچه را در گذشته جاری بوده دنبال می‌کند. آن‌طور که پیمان عباسی- معاون فنی و عمرانی شهرداری منطقه 5- به همشهری می‌گوید قرار نیست طرح احیا و ساماندهی این روددره شبیه روددره‌هایی که تاکنون اجرا شده به تفرجگاه و فضای سبز گسترده و درواقع یک بوستان تبدیل شود بلکه قرار است دارای بخش‌های طبیعی و بکر باشد و البته با استفاده از مصالح طبیعی مانند چوب و سنگ و شن احداث شود. بتن و دیگر مصالح صنعتی در این محدوده به‌کار گرفته نخواهد شد و حتی پل‌های مورد نیاز در مجموعه نیز با قطعات سنگی ساخته می‌شود. شیب‌های موجود در محدوده تغییری نخواهند کرد و قرار نیست شبیه بوستان نهج البلاغه مسیر آسفالت‌شده پیاده‌روی در کنار رود ساخته شود؛گردشگران در این محدوده روی شن و سنگ پیاده‌روی خواهند کرد. گیاهان موجود در محدوده دست نمی‌خورند و اگر کاشتی هم صورت گیرد شبیه همان گیاهان بومی خواهد بود؛ درواقع طرح ژینایی این روددره قصد دارد ساماندهی را براساس بستر طبیعی بکر به اجرا درآورد و محیط را به‌گونه‌ای ساماندهی کند که پرندگان و حیواناتی که در گذشته ساکن محدوده رود بوده‌اند به این منطقه بازگردند. خرگوش، ‌روباه و سمور ازجمله این موجودات بوده‌اند که به‌دلیل تغییرات و ساخت و سازهای انجام‌شده به کوهستان کوچ کرده‌اند. با اتمام این طرح، شاید مخاطبان این مجموعه را علاقه‌مندان به‌گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری تشکیل دهند. هم‌اکنون طرح پایلوت در بخشی از این روددره اجرا شده که همگی براساس طرح عنوان‌شده و طبیعی است؛ البته به‌دلیل تامین نشدن اعتبار لازم و گذشت زمانی چند ماهه، بعضی قسمت‌های اجراشده در پایلوت توسط معتادان دچار آسیب شده‌ و لازم است مجددا بازسازی شود. اصلی‌ترین مشکل در روند ‌پیشرفت کار، ‌اعتباری است که برای تملک معارضین لازم است. البته  شهرداری منطقه 5حدود 90درصد معارضین را تملک کرده اما در منطقه 2 معارضین بیشتری باقی مانده‌ که درصورت تامین اعتبار، رفع تعارض خواهد شد. اجرای این پروژه که محدوده آن میان 2منطقه5 و 2 مشترک است به‌عهده شهرداری منطقه5 است. به گفته معاون فنی و عمرانی شهرداری منطقه5، با توجه به عدم‌ساخت و ساز گسترده و اجرای کار به‌صورت طبیعی، حدود 50میلیارد تومان برای ساماندهی این محدوده پیش‌بینی شده است.





بعضی کارشناسان معتقدند که احیای روددره‌ها به‌معنای ایجاد تفرجگاه نیست بلکه باید وضعیت طبیعی موجود آنها حفظ شود و اگر شرایطی موجب تغییر حالت طبیعی شده، آن شرایط و دلایل ،باید برطرف شود تا روددره، وضعیت رودخانه آن و عملکردش به حالت طبیعی بازگردد. هرچند محیط سبز انسان‌ساخت که به‌درستی و علمی اجرا شود دارای زیبایی بصری و تأثیرات مثبت زیست‌محیطی است اما حفظ شرایط طبیعی، در دنیا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است