شناسایی و مقابله با آلاینده‌های هوا

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی*

 یکی از مهم‌ترین چالش‌ها طی سالیان گذشته در زمینه کنترل و کاهش آلودگی هوای شهر تهران، عدم‌امکان شناسایی عوامل اصلی ایجاد این بحران بوده است. همواره در فصل آلودگی هوا منابع آلاینده مختلفی مورد اشاره قرار می‌گرفتند بدون اینکه سهم هر کدام از آنها در ایجاد این بحران شناسایی، محاسبه و ارائه شده باشد. در واقع اطلاعاتی در دسترس نبود که به‌وسیله آن بتوان مشخص کرد کدام منابع آلاینده در شهر تهران آلودگی تولید می‌کنند و هر کدام چه مقدار در کل آلودگی تولیدی در شهر تهران سهم دارند.
دلیل این مسئله این بود که دومین گام اصلی در مدیریت کیفیت هوا، که تحت عنوان سیاهه انتشار شناخته می‌شود، برای شهر تهران پیاده‌سازی‌ نشده بود.
هدف از توسعه سیاهه انتشار، کمی‌سازی مقادیر آلایندگی تولیدی از منابع آلاینده مختلف، شناسایی و اهمیت‌سنجی و مقایسه منابع مختلف برای آلایندگی‌های گوناگون و اثرسنجی سناریوهای مختلف کاهش آلودگی هواست. سیاهه انتشار، مهم‌ترین ابزار علمی و مدیریتی شناخت و کاهش آلودگی هواست. بدون سیاهه انتشار، برنامه‌ریزی برای کاهش آلودگی هوا کاملا بی‌هدف است. سیاهه انتشار، اهداف کیفی را به اهداف کمی تبدیل کرده و پایش اثربخشی برنامه‌های کاهش آلودگی هوا را میسر می‌سازد.
در این راستا پس از سال‌ها، در 2دوره متوالی در سال‌های1392 و 1396 سیاهه انتشار شهر تهران توسط شرکت کنترل کیفیت هوا تدوین و به‌روزرسانی شد. این مطالعات مبنای بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها در حوزه آلودگی هوا در کشور قرار گرفته است. برنامه‌های کمی کاهش آلودگی هوای متعددی براساس آنها تدوین و به دستگاه‌های مختلف ازجمله شهرداری تهران و دولت ارائه شده که مبنای بسیاری از سیاست‌ها ازجمله در مصوبات هیأت دولت و آیین‌نامه‌های اجرایی قانون هوای پاک بوده است.
در این سیاهه انتشار منابع آلاینده شهر تهران به 2دسته کلی خودروها و منابع ساکن تقسیم شده‌اند. براساس نتایج به‌دست آمده از آخرین سیاهه انتشار شهر تهران مشخص شد خودروهای در حال تردد در شهر، به‌واسطه تعداد و حجم تردد بسیار بالا، فرسودگی ناوگان، تکنولوژی و سطح استاندارد آلایندگی پایین اغلب ناوگان‌ها و عدم‌استفاده از تجهیزات پس‌پالایش استاندارد مانند کاتالیست با سهم 83 و 61درصدی به‌ترتیب در تولید گازهای آلاینده و ذرات معلق مهم‌ترین منبع تولید آلودگی در شهر تهران هستند.
در کنار خودروها، منابع ثابت واقع در شهر و حریم اطراف آن نیز سهم 39درصدی در تولید ذرات معلق شهر دارند.
صنایع، پالایشگاه و نیروگاه نیز مجموعا با 3/11درصد سهم در تولید آلاینده‌های گازی و 3/34درصد سهم در تولید ذرات معلق تاثیر قابل توجهی در تولید آلودگی شهر تهران دارند.
منابع تجاری و خانگی با سهم قابل توجه 14درصدی از منابع مهم تولید اکسیدهای نیتروژن به‌شمار می‌روند که خصوصا در فصل سرما با افزایش قابل ملاحظه مصرف گاز در این بخش، سهم این منبع افزایش یافته و تأثیر قابل ملاحظه‌ای در شکل‌گیری ذرات معلق ثانویه در جو دارند.
جایگاه‌های توزیع سوخت بنزین نیز از مهم‌ترین منابع تولید ترکیبات آلی فرار در شهر هستند و سهم این منابع آلاینده از کل انتشار سالانه ترکیبات آلی فرار در شهر تهران 14درصد است. در نتیجه در اختیار داشتن سیاهه انتشار شهر، مسیر تدوین برنامه‌های کاهش آلودگی هوا و سیاستگذاری‌های مربوطه برای مدیران و تصمیم‌گیران روشن و هموار شده و کمک می‌کند تا منابع مالی محدود در دسترس به‌صورت هدفمند هزینه شود.
باید به این نکته هم توجه داشت که سیاهه انتشار همواره یک تخمین است و عدم ‌قطعیت دارد. هدف از سیاهه انتشار رسیدن به اعداد قطعی نیست، بلکه هدف، رسیدن به نزدیک‌ترین تقریب ممکن از تولید آلودگی منابع آلاینده بوده که برای اهداف سیاستگذاری و تصمیم‌گیری قابل استفاده باشد. اگرچه انتشار دقیق‌تر و دسترسی آسان‌تر به سیاهه انتشار مستلزم صرف منابع مالی بسیار زیاد است.