غرقه دریای موّاج مثنوی

حمیدرضا محمدی-روزنامه‌نگار

وقتی محمدحسین بُشرویه‌ای این اثر را در انتشارات آذر آماده کرد و در چاپخانه بانک ملی در ٣٠٣صفحه به طبع رساند، در آغاز میانسالی بود و در اوج پختگی، در سال١٣٢١. در آن زمان ١۵سال از انتشار نخستین اثرش «منتخبات شاهنامه» می‌گذشت و البته ٧سال قبل‌تر از آن، به تصمیم هیأت ممیزه دانشگاه تهران، مرکب از نصرالله تقوی، علی‌اکبر دهخدا و ولی‌الله نصر به‌سبب تألیف «رساله در تحقیق احوال زندگانی مولانا جلال‌الدین محمد مشهور به مولوی» شایسته دریافت گواهینامه دکتری دانسته شده بود. پژوهشی که یک سال بعد، منتشر شد و حالا او به جرگه استادان دانشسرای عالی و دانشکده‌های ادبیات و معقول و منقول دانشگاه تهران پیوسته بود.
بدیع‌الزمان فروزانفر در این اثنا و پس از ٩مکتوب، باز هم به‌ سراغ مولانا رفته بود تا خوشه‌چین باغ سبز حکیم بلخ باشد و در آن احوال طبع‌آزمایی کند. پس «مثنوی معنوی» را برگزید و «گزیده‌»ای از آن به انتخاب و انضمام تعلیقات و حواشی به‌دست داد. اثری که وقتی نشر یافت، مجله «مهر» که مجید موقر منتشر می‌کرد، در شماره٧و٨ (فروردین و اردیبهشت١٣٢٢) درباره خودش و آن اثر یادداشتی را اختصاص داد. ابتدا درباره‌ خود او؛ «از میان محققان جدید و کسانی که عمر خویش را در تحقیق رموز ادبیات و فرهنگ قدیم ایران صرف کرده‌اند، خوشبختانه بعضی را می‌یابیم که نه‌تنها از قدمای محققان عقب نمانده‌اند بلکه در بسیاری از جهات از آنان نیز در گذشته‌اند. در رأس این گروه باید نام استاد فاضل ارجمند آقای بدیع‌الزمان فروزانفر را ذکر کرد که الحق و بی‌شائبه اغراق، از ذخایر ادبی ملت ایران در عصر حاضر شمرده می‌شوند و نه‌تنها در نظم و نثر پارسی، استاد مسلم‌اند بلکه در اطلاع بر کلیه رموز ادبی و فرهنگی ایران اسلامی نَسیج وحده شمرده می‌شوند.» و بعد درباره آن اثر؛ «رساله‌ای که این استاد دانشمند چند سال پیش در باب احوال مولانا جلال‌الدین محمد نگاشتند نمونه بارزی از دقت ایشان در تحقیق است و اینک چند سالی است که تمام اوقات استراحت ایشان صرف مطالعه و تحقیق مثنوی می‌شود و نه‌تنها به شرح مشکلات آن همت می‌گمارند بلکه در تهیه فهرست جامعی برای این کتاب عظیم نیز مد‌ت‌هاست که رنج می‌برند و اگر این فهرست منتشر شود بسی از مطالب مثنوی است که تاکنون اطلاعی از آن نداریم و آن‌وقت برای ما روشن و واضح خواهد گشت. ازجمله خدماتی که آقای بدیع‌الزمان فروزانفر بر عهده گرفته‌اند تهیه خلاصه‌ای ا‌ست از مثنوی با شرح و توضیح ابیات و مشکلات آنکه اینک خلاصه دفتر اول آن حاضر شده است. یکی از وجوه اهمیت آن مخصوصا آن ا‌ست که مطالب مختلف از یکدیگر تفکیک شده و فهرست‌وار در آغاز هر فصل ثبت گردیده است چنانکه فهم اجزای فصول و معانی در آغاز کار بر خواننده آسان می‌شود. در شرح و توضیح مطالب چنانکه در خور استاد دانشمند ماست نه‌تنها به بیان مختصری در باب مسائل حکمی و عرفانی پرداخته‌اند بلکه مراجع و مآخذی هم برای هر موضوع ذکر کرده‌اند که خود، راهنمایی بزرگ برای تحقیق در مسائل عرفانی است. به همین جهات و دلایل است که باید این کتاب را دارای ارزش ادبی فراوان دانست و در نوع خود ممتاز و بی‌مانند شمرد و ما امیدواریم جامعه ایرانی همواره از امثال این آثار بدیع متمتع و برخوردار باشد.» و این همه نشان از اهمیت همان خلاصه دارد که پیداست مورد توجه اهل دقت قرار گرفته است.
فروزانفر اما محدود و محصور به این دو کتاب نماند و تا پایان عمر در ١۶ اردیبهشت ١٣۴٩، «فیه‌مافیه» در سال ١٣٣٠، «مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی» در سال١٣٣٣، «احادیث و قصص مثنوی» در سال١٣٣٧، «کلیات شمس یا دیوان کبیر» در ١٠جلد در سال١٣۴٨ و «شرح مثنوی شریف» شامل دفتر اول - که ادامه آن ناتمام ماند - را تألیف یا تصحیح کرد تا اثبات کند در همه عمر، مستغرق در دریای مواج جناب مولانا به‌ویژه مثنوی او بوده است.