با علی خانجانی که مجموعه 16جلدی «قصه یلدا» را تألیف کرده
شب یلدا با قصه عجین است
سعیده مرادی
یکی از جاذبه‌های شبی مانند «یلدا» قصه‌هایی است که از زبان بزرگ‌ترها جاری شده تا در قالب داستان، پندهایی را به کوچک‌ترها بدهند؛ قصه‌هایی که گاه ریشه در تاریخ دارند و از سنت‌ها، آداب و رسوم و شخصیت‌های ملی و... سخن می‌گویند. از گذشته‌های دور تاکنون، قصه جایگاه خاصی در کشور ما دارد و به نوعی ایران به‌عنوان مهد قصه‌گویی شناخته می‌شود. اهمیت این قصه‌ها آنجاست که باعث شده است عده‌ای به فکر احیای قصه‌ها و افسانه‌های کهن باشند و به این شکل به ترویج قصه و قصه‌گویی بپردازند. یکی از این افراد، «علی خانجانی»، مؤلف مجموعه ۱۶جلدی «قصه‌شناسی شب یلدا» است؛ مؤسس و مدیر پیشین مرکز پژوهش و ترویج قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی. او ازجمله نویسندگان و پژوهشگران نام‌آشنایی است که برای ترویج قصه‌گویی و قصه‌خوانی تلاش زیادی کرده و معتقد است که قصه‌ها به‌ویژه قصه‌های شب یلدا نقش مهمی در انتقال ارزش‌های فرهنگی و هویت بومی ما به کودکان دارند. به بهانه بلندترین شب سال با این پژوهشگر، نویسنده و مؤلف گفت‌وگو کرده‌ایم که می‌خوانید.
مجموعه «قصه‌شناسی یلدا» چگونه شکل گرفت؟
«قصه‌شناسی یلدا» حاصل تلاش پنج‌ساله ۷۰ نفر از کارشناسان، پژوهشگران و ویراستاران است. در این مجموعه بیش از ۸هزار روایت از قصه‌های شفاهی مورد‌پژوهش و بررسی قرار گرفته است و به جرأت می‌توان گفت که تقریباً تمامی قصه‌ها و افسانه‌های اقوام ساکن در ایران‌زمین پس از بررسی ۲۲۲منبع مختلف در این مجموعه گردآوری شده است. این مجموعه علاوه بر معرفی راویان، نویسندگان و گردآورندگان قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی و درج خلاصه روایت‌های جمع‌آوری شده، اطلاعات ارزشمندی درباره بن‌مایه هر قصه، پیام‌های اصلی و فرعی قصه‌ها، شخصیت‌های انسانی و غیرانسانی موجود در هر قصه را عنوان می‌کند. یافته‌های دیگر پژوهشی شامل دعاها، سوگندها، نفرین‌ها و دشنام‌ها از دیگر مواردی است که در این مجموعه به مخاطب ارائه می‌شود و می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از فعالیت‌های تحقیقی و رفتارشناسی اقوام و جوامع بر اساس قصه‌ها و افسانه‌های هر دیار باشد.
چه خلأ و کمبودی باعث شد تا تألیف این مجموعه شکل بگیرد؟
ایران کشوری است که می‌توان از آن به‌عنوان مهد قصه و قصه‌گویی یاد کرد. قصه‌هایی که گاه نسل‌به‌نسل و سینه‌به‌سینه به ما منتقل شده‌اند و در مراسم و مناسبت‌های مختلف به‌ویژه مراسم سنتی و باستانی «یلدا» توسط بزرگان فامیل برای فرزندان و دیگر اقوام روایت می‌شوند. با توجه به وسعت این قصه‌ها اما تاکنون در ایران دسته‌بندی‌ای به این شکل انجام نشده بود و باید طبقه‌بندی در این زمینه صورت می‌گرفت. گردآوری این مجموعه در واقع تشویقی است برای مادرها، پدرها، اولیا و مربیان و همه آحاد جامعه تا بیشتر از قبل به سمت قصه و قصه‌گویی بروند. قصه‌گویی در امر تربیت نقشی مهم دارد و یک هنر الهی است. چنان که خداوند در کتاب‌های آسمانی خود ازجمله قرآن نیز از قصه بسیار استفاده کرده و در آن بیش از ۲۰۰قصه روایت شده است. این امر خود به تنهایی نقش مهم قصه در تربیت نسل‌ها را بیان می‌کند. این اهمیت و جایگاه قصه، انگیزه اصلی گردآوری مجموعه «قصه‌شناسی یلدا» بود و امیدواریم که نسخه دیجیتال آن نیز به‌زودی مهیا شود و در اختیار مخاطبان قرار گیرد.
هدف‌تان از تألیف «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» چه بوده است؟
شناساندن ارزش‌های فرهنگی نهفته در قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی به مجامع بین‌المللی و قصه‌پژوهان جهانی ازجمله مواردی است که دوست دارم به آن اشاره کنم. این موضوع از ضروری‌ترین نیازهایی بود که از سال‌ها پیش احساس شده بود، ولی متأسفانه به‌دلیل طبقه‌بندی نشدن قصه‌ها و افسانه‌های ما براساس یک فهرست جهانی و قابل‌قبول، پیش از این نتوانسته بودیم که مسیری برای ورود قصه‌ها و افسانه‌هایمان به مجامع جهانی داشته باشیم.
چطور؟
خوشبختانه با شکل‌گیری «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» و اختصاص کد بین‌المللی برای هر قصه، این مهم نیز محقق شد و قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی براساس فهرست بی‌‌المللی «آرنه تامپسون» مجهز به کد بین‌المللی شدند و از این پس می‌توانند به مؤسسات معتبر قصه‌پژوهی ازجمله «مؤسسه گوتینگن» در آلمان که دربردارنده بیش از ۴۰۰هزار روایت از سراسر جهان است، راهیابی داشته باشند و در اختیار قصه‌پژوهان قرار گیرند.
حالا چرا قصه‌شناسی یلدا؟
شب «یلدا» ازجمله شب‌هایی است که عنوان و ماهیت آن با قصه آمیخته است؛ شبی که خانواده‌ها دور هم جمع شده و برای گذران بهتر و به مفهوم واقعی کلمه زیباتر آن، به روایت داستان و قصه‌هایی می‌پردازند که گاه این قصه‌ها ریشه در فرهنگ و تاریخ ما دارند. در حقیقت نام یلدا را برای پیوستگی عجیب شب یلدا با قصه و قصه‌گویی برای مجموعه برگزیده‌ایم. هدف اولیه از تهیه و تدارک این کتاب دایره‌المعارف یا «دانشنامه قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی» بود.
مخاطبان این مجموعه بیشتر چه کسانی هستند؟
اولیای تربیتی اعم از والدین، معلمان، مربیان و تمامی علاقه‌مندان به قصه‌گویی مخاطب این مجموعه‌اند.
افراد چگونه می‌توانند به مجموعه «قصه‌شناسی یلدا» دسترسی داشته باشند؟
افراد به راحتی می‌توانند قصه‌های مورد‌نظر خود را با توجه به بخش پند و اندرزهای الفبایی شده و موجود در «پندستان» این مجموعه، خیلی سریع شناسایی کنند و مسیر کوتاه‌تری برای دسترسی به قصه‌های مورد‌نظر خود و شنوندگانشان داشته باشند.
به‌عنوان یک نویسنده جایگاه قصه در زندگی شهری امروز را چطور ارزیابی می‌کنید؟
قصه تمرین زندگی است و تا زندگی هست هر انسان زنده‌ای باید قصه بگوید و قصه بشنود. باور غلطی وجود دارد که قصه و قصه‌گویی را اقدامی کهنه و از کارافتاده می‌دانند. بر اساس این باور، در دنیای برخوردار از زندگی شهری و فناوری‌های پیشرفته دیگر جایی برای قصه و قصه‌گویی نیست. این عده نمی‌دانند که قصه‌گویی از نظر اثربخشی فوق‌العاده‌ای که در تفهیم مطالب و انتقال نکات تربیتی دارد، چه نقش و جایگاهی در سطوح عالی آموزشی دارد. آنها غافلند از اینکه در تمامی کشورهای پیشرفته، قصه‌گویی یک رشته دانشگاهی است که براساس زمان اجرا و گروه سنی شنوندگانش به گرایش‌های تخصصی و فوق‌تخصصی تقسیم می‌شود! آنها نمی‌دانند که اکثر قریب‌به‌اتفاق شخصیت‌های برجسته علوم و فنون امروزی کسانی هستند که در کودکی خود قصه‌های زیادی برایشان گفته شده و موفقیت‌های خود را مرهون اثربخشی همان قصه‌ها می‌دانند. به این عده باید گفته شود که همه اختراعات، ابداعات و خلاقیت‌های بشر فقط و فقط به یمن داشتن تجسم ذهنی قوی شکل می‌گیرد و یکی از روش‌های مؤثر در تقویت تجسم ذهنی کودکان و نوجوانان گفتن قصه‌های شگفت‌انگیز از حوادث خارق‌العاده است. اگر قصه‌گویی تاریخ مصرف داشت هیچ‌وقت از طرف خداوند در تمامی کتب آسمانی به‌ویژه قرآن‌کریم تا این اندازه مورد‌استفاده قرار‌نمی‌گرفت و خداوند خود را قصه‌گو معرفی نمی‌کرد.
قصه‌ها تا چه حد می‌توانند در انتقال فرهنگ اصیل فارسی به مردم، به‌ویژه نسل جوان و حفظ آداب و رسوم و زنده نگه‌داشتن مناسبت‌هایی مانند «یلدا» تأثیرگذار باشند؟
خوشبختانه یکی از کارکردهای مهم قصه، کارکرد آموزشی و تربیتی است. قصه‌ها آینه تمام‌نمای یک ملت هستند و فرهنگ، مسائل روز، آداب و رسوم و در مجموع تمام مسائلی را که مردمان هر دوره با آن مواجه هستند در خود گنجانده‌اند. از طریق قصه‌ها می‌توان دریافت که مردم در هر دوره و زمانی چه افکار و عقایدی داشته‌اند. بنابراین در یک جمله می‌توان گفت که یکی از راه‌های مهم انتقال فرهنگ و حفظ ارزش‌های ملی و آداب و رسوم، کتاب‌ها و قصه‌ها هستند.
در همینه زمینه :