به شیرینی هندوانه، به سرخی انار
حال و هوای میدان مرکزی میوه و تره‌بار تهران در آستانه شب یلدا دیدنی است
نیلوفر ذوالفقاری
دنبال بهانه می‌گردیم؛ بهانه‌ای برای کنار هم بودن، برای شادی و شیرینی. این بهانه را هر سال زمستان با نخستین شب از راه رسیدنش به همه ما می‌دهد، شب یلدا را به استقبال‌مان می‌فرستد تا به گرمی دیدارها و دورهمی‌ها، با خاطره‌ای به شیرینی هندوانه و به سرخی انار، آماده سوز و سرمای فصل آخر سال شویم. ما هم به بهانه یلدا، به میدان تره‌بار مرکزی تهران رفتیم تا ببینیم نقطه ابتدایی توزیع میوه در پایتخت، در آستانه شب یلدا چه حال و هوایی دارد.
شهر میوه‌ای وسط پایتخت
وقتی می‌گوییم میدان مرکزی تره‌بار تهران، یک شهر کوچک را تصور کنید که خیلی راحت ممکن است در کوچه پسکوچه‌هایش راه‌تان را گم کنید! میدان‌های کوچک، خیابان‌های موازی که در هر کدام چندین سوله ساخته شده، غرفه‌های پرتعداد فروش، ایستگاه آتش‌نشانی، اورژانس، کلانتری، شعب بانک‌ها، رستوران و حتی شورای حل اختلاف، از مبدأ توزیع میوه و تره‌بار تهران یک شهر کوچک شلوغ ساخته است. کامیون‌ها یکی بعد از دیگری از راه می‌رسند و کارگران با فریاد به آنها فرمان می‌دهند تا در جای مناسبی متوقف شوند، درها را باز و بارشان را خالی کنند. ساعت کاری گروهی از بازاریان اول شب شروع می‌شود و تا صبح ادامه دارد. کامیون‌های میوه و تره‌بار شب‌ها از شهرهای مختلف کشور به این نقطه می‌رسند و مسئولان بازارهای محلی تره‌بار یا مغازه‌داران، شبانه برای خرید بهترین و باکیفیت‌ترین محصول خودشان را به بازار می‌رسانند. این، یعنی زندگی شبانه در بازار جریان دارد و بازاری‌ها خواب ندارند تا جوابگوی نیاز مشتریان باشند. اینجا میدان مرکزی میوه و تره‌بار شهرداری تهران است؛ جایی در انتهای محله خانی‌آبادنو که هر شب کامیون کامیون بار میوه و تره‌بار به آن وارد می‌شود و تا صبح رفت‌وآمد ماشین‌های باری سنگین و سبک به آن ادامه دارد. به‌خصوص این شب‌ها که به شب یلدا نزدیک می‌شویم و میوه‌های پاییزی و زمستانی مثل هندوانه، خرمالو، انار، پرتقال و نارنگی، پای ثابت سفره‌های این آیین سنتی هستند.
مردم کمتر می‌خرند اما می‌خرند
«قدیم مردم جعبه‌ای و صندوقی میوه می‌خریدند. چند مدل هم می‌خریدند. حالا قدرت خرید مردم کمتر شده اما باز هم برای مناسبت‌های خاصی مثل شب یلدا، سعی می‌کنند خرمالو، هندوانه و اناری سر سفره بگذارند و خانواده را دور هم جمع کنند.»؛ این حرف‌های مهدی اربابی است که 30سالی می‌شود این شغل را انتخاب کرده، از کودکی همراه پدر و پدربزرگش وارد میدان میوه و تره‌بار شده و کار را از آنها یاد گرفته است. از سختی‌های کار و ساعات طولانی بیداری و ایستادن می‌گوید اما همه این سختی‌ها دست‌کم یک شب برای بودن کنار خانواده، فراموش می‌شود. اربابی می‌گوید:«شب یلدا استرس کار بیشتر می‌شود، چون باید بار بهتر بیاوریم و میوه باکیفیت دست مشتریان بدهیم. خانواده که در بقیه شب‌های سال شرایط کار ما را تحمل می‌کنند، می‌دانند که هرطور باشد شب یلدا را کنارشان هستیم. قبل از همه برای خانه خودمان میوه و هندوانه می‌برم تا شب یلدا دور هم باشیم.» آنطور که اربابی می‌گوید، خریداران عمده و مغازه‌داران که از جاهای مختلف شهر به بازار مرکزی تره‌بار می‌آیند، نزدیک شب یلدا با وسواس و دقت بیشتری خرید می‌کنند؛ چون برایشان مهم است مشتریان محلی که قصد خرید از آنها را دارند، از کیفیت میوه‌ها راضی باشند. کلاه پشمی مشکی‌رنگش را روی گوش‌هایش می‌کشد، هندوانه‌ها را از بالای نیسان پایین می‌آورد و روی باسکول وزن می‌کند. اسمش قاسم حبابی است و با لهجه شیرین ترکی از حال و هوای بازار در روزهای نزدیک به شب یلدا می‌گوید: «مثل شب عید شلوغ نمی‌شود اما باز هم مردم برای خرید میوه می‌آیند. هندوانه بیشتر مشتری دارد. هنداونه نسبت به میوه‌های دیگر ارزان‌تر است و مردم بیشتر توانایی خریدن آن را دارند.» یاد شب‌نشینی‌های قدیمی در شب‌های یلدا می‌افتد و می‌گوید امسال هم با خانواده دور هم جمع می‌شوند: «آرزو می‌کنم خانواده‌ها با هم صمیمی باشند، شاد باشند و با دلخوشی دور هم جمع شوند.»
شب چله است و هندوانه‌اش
«قدیمی‌ها نمی‌گفتند شب یلدا، می‌گفتند شب‌چله. این یک شب واجب بود که کوچک و بزرگ خانواده جمع شوند در خانه پدربزرگ و مادربزرگ، دور هم میوه و آجیل و شیرینی بخورند. رسم و رسوم این شب خیلی قشنگ است. بزرگ‌ترها قصه تعریف می‌کنند و نوه‌ها و جوان‌ترها با علاقه گوش می‌دهند. بعد هم فال حافظ می‌گیرند. خلاصه یک شب است و شادی دور هم بودن با خانواده.» این حرف‌ها را داوود وطن‌خواه می‌زند که موهای یکدست سفیدش می‌گوید خودش یک پدربزرگ است؛ از آن پدربزرگ‌های شوخ و سرزنده که سعی می‌کند اطرافیانش را بخنداند و خوشحال کند. این را صدای خنده‌ها و شوخی‌های همکارانش ثابت می‌کند. او می‌گوید: «شب یلدا حتماً پیش خانواده هستم. همه بچه‌ها و نوه‌ها به خانه من پدربزرگ می‌آیند. می‌دانی چند نوه دارم؟ 10تا! دخترها و پسرهایم هر کجا باشند شب یلدا خودشان را به خانه ما می‌رسانند.» انگار خاطره‌های قدیمی پیش چشمش جان گرفته و زنده شده، از شب یلدا در سال‌های دور می‌گوید و خوشحال است که مردم هنوز به این شب اهمیت می‌دهند: «راستش را بخواهید خیلی از مردم توان خرید زیادی ندارند، کار و کاسبی‌ها تعریفی ندارد اما باز هم به بهانه شب یلدا، میوه‌های مختلف به‌خصوص هندوانه می‌خرند تا دست خالی به خانه نروند.» وطن‌خواه 55سال است در این میدان مشغول کار است و حالا دیگر آنقدر تجربه کسب کرده که خودش می‌گوید هندوانه را از دور ببیند، تشخیص می‌دهد که شیرین و سرخ است یا سفید و پوک! او می‌گوید از چند شب مانده به شب یلدا فروش هندوانه افزایش پیدا می‌کند و اضافه می‌کند:«به خریداران یاد می‌دهم که چطور هندوانه خوب را تشخیص دهند. البته ما سعی می‌کنیم بار هندوانه باکیفیت بیاوریم. به شما هم توصیه می‌کنم هرجا هندوانه میناب بندرعباس دیدید بخرید که بدون شک شیرین و سرخ و آبدار است. بالاخره شب‌چله است و هندوانه‌اش.»
زندگی شبانه در بازار مرکزی
اگر می‌خواهید بدانید چرا میدان تره‌بار مرکزی تهران اهمیت دارد، بد نیست باخبر شوید که روزانه بین 11تا 17هزار تن محصول در این میدان توزیع می‌شود! این آماری است که مدیرعامل سازمان مدیریت میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران اعلام کرده است. میدان مرکزی 238هکتار مساحت قابل استفاده دارد که در سال 1374به بهره‌برداری رسید و روزانه نزدیک به 20هزار خودرو به میدان مرکزی مراجعه می‌کنند. 30درصد محصولات عرضه‌شده در این بازار مرکزی، به میادین میوه و تره‌بار شهرداری تهران ارسال می‌شود و 40درصد از آن نیز به سایر نقاط کشور ارسال می‌شود و بخشی از محصولات هم در سایر مراکز فروش شهر تهران عرضه می‌شوند. همه اینها باعث شده نبض توزیع میوه و تره‌بار در این بازار بزند و البته، در مواقع خاصی از سال مثل نزدیک عید نوروز و شب یلدا، فعالیت این بازار اهمیت بیشتری پیدا کند. آنطور که غرفه‌داران و کارگران بازار می‌گویند، شور و حال چنین شب‌هایی باعث می‌شود آنها هم باانرژی بیشتری کار کنند، هرچند که افزایش تعداد مشتریان و مراجعان باعث می‌شود ساعات کاری آنها هم بیشتر شود و گاهی تا 17ساعت در شبانه‌روز مجبور به‌کار می‌شوند. بعضی کارگران شب‌ها هم در همان غرفه‌ها می‌خوابند و فقط چند روز در ماه برای دیدار خانواده به شهرشان برمی‌گردند. اسمش بازار مرکزی تره‌بار است اما در این سال‌ها محصولات عرضه‌شده در این مرکز متنوع‌تر شده و حالا خرید خیلی محصولات دیگر هم در این میدان ممکن است. این بازار دارای 8در است و از شمال به محله‌های خانی‌آبادنو، شهرک شریعتی و عبدل‌آباد و بلوار شقایق و از جنوب به بزرگراه آزادگان، از شرق به بزرگراه تندگویان و شهرک بستان و از غرب به بزرگراه شهید کاظمی و عبدل‌آباد منتهی می‌شود.
تا 40درصد ارزان‌تر
هرچند بیشتر راسته‌ها، سوله‌ها و غرفه‌های بازار مرکزی تره‌بار تهران، به فروش عمده محصولات اختصاص دارد اما راسته‌هایی هم برای خرده‌فروشی درنظر گرفته شده که محل مراجعه شهروندان برای خرید شخصی است. این روزها این راسته‌ها کمی شلوغ‌تر از قبل است، چون خیلی از شهروندان ترجیح می‌دهند میوه‌های شب یلدا را از مرکزی بزرگ با قیمت مناسب تهیه کنند. قیمت میوه‌ها در این بازار و بقیه مراکز میوه و تره‌بار که در محله‌ها فعال است، تا 40درصد نسبت به مغازه‌ها و فروشگاه‌های دیگر کمتر است. مهدی عبادی، ساکن شهرک شریعتی، یکی از شهروندانی است که برای خرید میوه و سبزیجات به بازار مرکزی تره‌بار آمده و بین غرفه‌ها قدم می‌زند. او می‌گوید: «هرچند اینجا حال و هوای بازارهای محلی شهرهای شمالی را ندارد اما باز هم خوش آب و رنگ است. از آنجا که فاصله محل سکونت ما با بازار مرکزی کم است، من سعی می‌کنم خریدهای روزانه را هم از همین مرکز انجام دهم تا به‌صرفه باشد. اینجا میوه‌ها تازه و باکیفیت است و تنوع محصولات هم بالاست.» او که از فروشنده برای انتخاب یک هندوانه شیرین و سرخ راهنمایی می‌خواهد، می‌گوید: «شب یلدا قرار است به خانه پدر و مادر همسرم برویم. مسئولیت خرید میوه و هندوانه را من برعهده گرفته‌ام. اصل ارزش این شب به دور هم بودن و تازه شدن دیدارها و رفتن به خانه بزرگ‌ترهاست، میوه و آجیل و شیرینی هم برای خالی نبودن سفره و براساس رسم و رسوم قدیمی تهیه می‌شود. امیدوارم خانواده‌ها به هیچ دلیلی دور هم بودن را کنار نگذارند.»
