جغرافیای مصرف آب در کشاورزی

خودکفایی کشاورزی یا صیانت از منابع آبی؛ دولت و مجلس کدام راهبرد را برای ارتقای بهره‌وری مصرف آب کشاورزی انتخاب می‌کنند؟ تازه‌ترین آمارهای رسمی از وضع مصرف آب در بخش کشاورزی ایران نشان می‌دهد الگوی کشت سنتی در تولید محصولات کشاورزی باعث تشدید تنش آبی در ایران شده است. از همین رو ضرورت دارد تا ساختار حاکم بر مصرف آب در بخش کشاورزی متناسب با منابع آبی مورد تجدیدنظر اساسی قرار گیرد.
به گزارش همشهری، براساس اعلام مرکز آمار ایران 70درصد از آب مصرف شده در بخش کشاورزی ایران در سال گذشته به 15استان خوزستان، فارس، کرمان، خراسان رضوی، اصفهان، مازندران، آذربایجان غربی، گیلان، سیستان و بلوچستان، تهران، مرکزی، همدان، قزوین، اردبیل و آذربایجان شرقی اختصاص داشته است.
این گزارش نشان می‌دهد سهم استان خوزستان از کل آب مصرفی بخش کشاورزی 16.1درصد بوده درحالی‌که سهم این استان از ارزش افزوده بخش کشاورزی در سال گذشته فقط 6.4درصد بوده که دلیل اصلی این میزان مصرف بالای آب ناشی از تولید محصولات زراعی عمدتا گندم و برنج بوده به‌نحوی که 21.9درصد از کل محصولات زراعی تولیدی سال گذشته به این استان اختصاص داشته و استان یادشده فقط 2.2درصد از محصولات باغی ایران را تولید کرده است.به‌نظر می‌رسد درصورت تجدید‌نظر در ساختار بخش کشاورزی این استان و تشویق بهره‌برداران بخش کشاورزی به استفاده بهینه از آب، سرمایه‌گذاری برای نوسازی اقتصاد کشاورزی و همچنین تغییر الگوی کشت بتواند تا اندازه زیادی از مصرف آب بخش کشاورزی کم کند. این گزارش می‌افزاید: در رتبه دوم جدول مصرف آب کشاورزی، استان فارس با سهم 9.7درصدی قرار دارد. این استان 7.2درصد از ارزش افزوده بخش کشاورزی در سال گذشته را به‌خود اختصاص داده است. کشاورزان استان فارس 7.1درصد از محصولات زراعی و 8.8درصد محصولات باغی را در سال گذشته تولید کرده‌اند.
استان کرمان دیگر استانی است که در رتبه سوم از حیث مصرف آب بخش کشاورزی با سهم 7.9درصد قرار دارد. این استان 6.4درصد از ارزش افزوده کشاورزی را ایجاد کرده، سهم استان کرمان از تولید محصولات زراعی 7.9درصد و تولید محصولات باغی 15.5درصد برآورد شده است.
مرکز آمار ایران می‌گوید: کشاورزان استان خراسان رضوی 7.7درصد آب بخش کشاورزی ایران را در سال گذشته مصرف کرده‌اند. سهم آنها از کیک اقتصاد کشاورزی ایران 6.9درصد و از کل تولیدات محصولات باغی 3.1درصد و محصولات زراعی 5.9درصد بوده است. کشاورزان اصفهانی در سال گذشته 4.5درصد از ارزش افزوده بخش کشاورزی را با مصرف 5.8درصد آب به‌خود اختصاص داده‌اند و سهم استان یادشده از محصولات باغی 3.1درصد و محصولات زراعی 3.7درصد بوده است.

صدرنشینان تولید محصولات باغی
این گزارش می‌افزاید: 4استان مازندران، کرمان، آذربایجان غربی و شرقی به‌ترتیب بیشترین تولید محصولات باغی ایران در سال گذشته را به‌خود اختصاص داده‌اند. به‌گونه‌ای که استان مازندران با مصرف 5درصد آب بخش کشاورزی 19.4درصد از محصولات باغی را تولید کرده و سهم این استان از ارزش افزوده کشاورزی ایران هم 7.9درصد بوده است. بهره‌برداران و کشاورزان استان آذربایجان شرقی در سال گذشته 3.7درصد آب مصرف شده در بخش کشاورزی را مصرف کرده‌اند و سهم آنها از تولید محصولات باغی پس از کرمان با سهم 15.5درصدی، 9.6درصد و از محصولات زراعی 4.6درصد بوده و 4.3درصد کل کیک اقتصاد کشاورزی ایران سهم استان یادشده بوده است.
در رتبه چهارم تولید محصولات باغی کشاورزان استان آذربایجان شرقی قرار دارند که با مصرف 2.1درصد آب اختصاص یافته به بخش کشاورزی ایران، 8.8درصد کل محصولات باغی و 4درصد محصولات زراعی را در اختیار داشته‌اند، سهم آنها از ارزش افزوده بخش کشاورزی 3.6درصد بوده است.

دست برتر تهرانی‌ها در کشت گلخانه‌ای
مرکز آمار ایران می‌گوید: از کل محصولات کشاورزی تولیدشده در سال 1399در گلخانه‌های کشور، 30.37درصد سهم استان تهران، 16.79درصد سهم استان کرمان، 14.61درصد سهم استان اصفهان، 14.14درصد سهم استان یزد بوده و به این ترتیب 76درصد از تولید محصولات گلخانه‌ای به 4استان یادشده اختصاص داشته و سهم استان‌های دیگر فقط 24درصد بوده است. سؤال اصلی اینجاست که چرا فعالان و بهره‌برداران بخش کشاورزی در استان‌های دیگر اقبالی بر کشت گلخانه‌ای نشان نمی‌دهند و برنامه دولت برای تغییر الگوی کشت سنتی به شیوه‌های مدرن‌تر متناسب با منابع آبی هر استان چیست؟

تأخیر جایز نیست
به گزارش همشهری، سیاست خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک کشاورزی بدون توجه به وضع منابع آبی یک زنگ خطر جدی برای آینده به شمار می‌رود، از همین رو در سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه، تأکید بر تامین امنیت غذایی و تولید حداقل ۹۰درصد کالاهای اساسی و اقلام غذایی در داخل با حفظ و ارتقای ذخایر ژنتیک و منابع آبی و افزایش سطح سلامت و ایمنی مواد غذایی تأکید شده است به همین دلیل یکی از ماموریت‌های مجلس و دولت در 5سال آینده دست‌کم این است که الگوی کشت کشاورزی را با توجه به مزیت‌های منطقه‌ای و منابع آبی و با اولویت‌بخشی به تولید کالاهای راهبردی کشاورزی اصلاح کنند. افزون بر این در برنامه هفتم قرار است با استقرار نظام مدیریت یکپارچه منابع آب کشور بهره‌وری مصرف آب در بخش کشاورزی 5درصد بهبود یابد. آیا وزارت جهادکشاورزی و نیرو به‌عنوان اصلی‌ترین وزارتخانه‌های درگیر با چالش آب کشاورزی برنامه‌ای برای تحقق سیاست‌های کلی برنامه هفتم جهت کنترل و مدیریت آب‌های سطحی و افزایش منابع زیرزمینی آب از طریق آبخیزداری و آبخوان‌داری و دستیابی به سایر آب‌ها و بازچرخانی آب‌های صنعتی و پساب دارند و مجلس و دولت می‌خواهند روش گذشته در مصرف آب کشاورزی را کنار بگذارند؟