شهرداری‌ها، پرچم‌داران نوسازی شهری

آمارهای رسمی حاکی از این است که 23درصد مساحت شهرها و 33درصد جمعیت شهرنشین کشور با معضل بافت‌های ناکارآمد و فرسوده روبه‌رو هستند و باوجود تأکید ویژه مقام معظم رهبری در مورد احیای بافت‌های ناکارآمد، درصد اجرای برنامه‌های تدوین شده برای بازآفرینی این مناطق نسبت به اهداف تعیین شده ضریب موفقیت پایینی داشته‌اند. در این میان، شهرداری‌ها 32درصد پروژه‌های مصوب ستاد بازآفرینی شهری و تخصیص 48درصد اعتبارات مصوب را برعهده داشته‌اند که 63.4درصد پروژه‌ها را اجرا کرده و 122.8درصد اعتبارات مصوب را تخصیص داده‌اند.
به گزارش همشهری، برآوردهای انجام شده از میزان مساحت و جمعیت ساکن در سکونتگاه‌های ناپایدار شهری و روستایی، هشدارهای جدی درخصوص در اولویت بودن این مسئله را نشان می‌دهد. اهمیت این موضوع تا آنجاست که مقام معظم رهبری مسائل و مشکلات مربوط به این مناطق را بارها مورد تأکید ویژه قرار داده و در جریان ابلاغ سیاست‌های کلی مسکن (1389) و پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه (1384) ضرورت احیای بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی را ابلاغ کرده‌اند. سیاستگذار به‌تبع این حساسیت، چندین بار در اسناد بالادستی و به‌خصوص ماده59 قانون برنامه ششم توسعه کشور، دولت را موظف به بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی دانسته است.

شهرنشینی در بافت‌های ناکارآمد
ایران در 5دهه گذشته با تغییرات سریع در جمعیت شهرنشین مواجه شده است، به‌گونه‌ای که سهم شهرنشینی کشور از 31.4درصد در سال1335 به 74درصد در سال1395 رسیده که از افزایش حدود 10برابر جمعیت شهرنشین در کشور حکایت دارد. در این فاصله، بسیاری از مناطق روستایی کشور به علل مختلف ازجمله عوامل اقتصادی در معرض ناپایداری و تخلیه جمعیتی قرار گرفته‌اند. در این میان الگوی نامتوازن توزیع جمعیت به‌دلیل ناهمخوانی رشد اقتصاد ملی و عدالت توزیعی نسبت به روند رشد جمعیت، ناکارآمدی برخی از سیاست‌ها و برنامه‌های دولت، ناکارآمدی بازار املاک و مستغلات و بازارهای پولی و مالی در پاسخ به تقاضای سکونت اقشار کم‌درآمد در شهرها، مسائل و مشکلات عدیده‌ای مانند گرایش اقشار کم‌درآمد به استقرار در نواحی نابسامان شهری و بروز پدیده اسکان غیررسمی و بدمسکنی در نواحی فرودست شهری درپی داشته است. همزمان بافت‌های مرکزی شهرها نیز به‌واسطه فرسودگی و تنزل کیفیت زندگی در این مناطق، به‌تدریج از جمعیت تخلیه شده است. برآوردهای رسمی انجام شده از میزان مساحت و جمعیت ساکن در سکونتگاه‌های ناپایدار براساس اطلاعات سرشماری نفوس و مسکن سال1395، نشان می‌دهد که حدود سه‌چهارم جمعیت ایران شهرنشین هستند و به‌طور میانگین 23درصد مساحت شهرهای کشور سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت‌های فرسوده و بافت تاریخی است؛ اما با توجه به تراکم جمعیتی بالاتر در مناطق قدیمی و حاشیه‌ای، 33درصد جمعیت شهری کشور در محدوده‌های ناکارآمد سکونت دارند. همین، ضرورت بازآفرینی شهری و رفع مشکلات این بافت‌ها را افزایش می‌دهد.

الزامات و اقدامات بازآفرینی
بررسی وضعیت بافت‌های ناکارآمد براساس اطلاعات سال1395 نشان می‌دهد که در کل کشور 166.5هزار هکتار بافت فرسوده و ناکارآمد وجود دارد و درمجموع 5میلیون و 785هزار واحد مسکونی در بافت‌های ناکارآمد قرار گرفته‌اند و 6میلیون‌و56هزار خانوار با جمعیت 21میلیون‌و424هزار نفری در این بافت‌ها اسکان دارند. حتی اگر بافت‌های تاریخی و سکونتگاه‌های غیررسمی نیز از این آمار حذف شوند، بازهم 3میلیون‌و241هزار واحد مسکونی نیازمند نوسازی در بافت‌های فرسوده وجود دارد. 
در این شرایط، قانونگذار در ماده59 قانون برنامه ششم توسعه مقرر کرده است 66هزار هکتار از بافت‌های ناکارآمد شهری در هزارو334محله در 58سال منتهی به سال1400 بهسازی و نوسازی شوند. در ادامه، از مجموع ۱۳۳۴ محله هدف برای 646محله در 235شهر و ۳۱ استان، برنامه اقدام مشترک بازآفرینی شهری تدوین شده است که معادل 48درصد از اهداف کمی برنامه ششم توسعه را شامل می‌شود و در قالب 9161پروژه با اعتبار 12هزار میلیارد تومان (به قیمت سال1397) تعریف شده است و باید توسط دستگاه‌ها و نهادهای متولی به انجام می‌رسید. بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس حاکی از این است که از این تعداد پروژه، مصوب ستاد ملی بازآفرینی شهری پایدار، 32درصد پروژه‌ها و 48درصد اعتبارات برعهده شهرداری‌ها، 17درصد پروژه‌ها و 19درصد اعتبارات برعهده شرکت بازآفرینی شهری ایران و 51درصد پروژه‌ها و 33درصد اعتبارات نیز برعهده سایر دستگاه‌های عضو ستاد (اعم از وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها) بوده است.

کارنامه دستگاه‌های اجرایی در بازآفرینی
گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد عملکرد دستگاه‌های اجرایی در بازآفرینی بافت‌های ناکارآمد شهری و روستایی منتشر کرده است، نشان می‌دهد در طول اجرای برنامه ششم توسعه، از مجموع 9161پروژه مصوب ستاد بازآفرینی شهری، بیشترین تعهد معادل 4655پروژه برعهده سایر دستگاه‌های عضو ستاد (اعم از وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادها) بوده که از این میزان 692پروژه معادل 14.9درصد انجام شده است. در رتبه بعدی، 2948پروژه برعهده شهرداری‌ها قرار داشته که 1869پروژه معادل 63.4درصد اجرایی شده است. همچنین شرکت بازآفرینی شهری 1558پروژه برعهده داشته که 1156پروژه معادل 74.2درصد را انجام داده است. طبق این آمار و ارقام، بیشترین ضریب اجرای تعهدات به شرکت بازآفرینی تعلق داشته اما بیشترین میزان تعهدات را شهرداری‌ها داشته‌اند.
در بخش تخصیص بودجه مصوب ستاد بازآفرینی شهری به پروژه‌های مصوب نیز آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس از عملکرد بالای صددرصدی شهرداری‌ها و اهمال‌کاری سایر دستگاه‌های اجرایی حکایت دارد. طبق اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس، از مجموع بودجه 10هزارو85میلیارد تومانی مصوب ستاد بازآفرینی شهری برای نوسازی و بهسازی 9161پروژه مصوب، 8هزارو140میلیارد تومان تخصیص داده شده که بخش عمده آن را شهرداری‌ها تخصیص داده‌اند. طبق آمار، عملکرد شهرداری‌های کشور در تخصیص بودجه متعهد شده در پروژه‌های مصوب بازآفرینی شهری معادل 122.8درصد بوده است درحالی‌که سایر دستگاه‌ها فقط 19.9درصد بودجه مصوبه را تخصیص داده‌اند و عملکرد شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز 77.8درصد بوده است.
همچنین براساس بند «ب» ماده59 قانون برنامه ششم توسعه دولت مکلف شده است سالانه حداقل 200هزار واحد مسکونی روستایی را با پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت بهسازی و نوسازی کند که اجرای آن برعهده بنیاد مسکن است. بررسی‌ها حاکی از این است که از سال 1396 تا 1401 باید نوسازی و بهسازی یک‌میلیون واحد مسکونی از طریق اعطای تسهیلات ارزان‌قیمت به بنیاد مسکن ابلاغ می‌شد که 67.28درصد از این میزان به بنیاد مسکن ابلاغ شده و فقط28درصد از این واحدها نوسازی و بهسازی شده‌اند.

آخرین وضعیت بازآفرینی مسکن
طی 12سال گذشته، 670هزار واحد مسکونی در بافت‌های ناکارآمد شهری احداث و ۲00هزار پلاک نیز در بافت فرسوده نوسازی شده است. باوجوداین، همچنان بیش از 2 میلیون‌ و682هزار واحد مسکونی ناپایدار و فرسوده در این بافت‌ها وجود دارد که نیازمند نوسازی هستند. بررسی عملکرد شرکت بازآفرینی شهری ایران در نوسازی و تولید مسکن از ابتدای سال1398 تا شهریورماه1401نشان می‌دهد در این بازه زمانی 66هزارو403واحد مسکونی در برنامه نوسازی قرار گرفته‌اند که 47درصد آنها در مرحله اتمام فونداسیون، 3درصد در مرحله سقف و اسکلت، 10درصد در محله سفت‌کاری، 22درصد در مرحله نازک‌کاری و 18درصد در مرحله اعلام پایان کار قرار دارند.