اصول مدیریت کیفیت هوا

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی*

سال‌هاست که آلودگی هوا به‌عنوان یکی از چالش‌های بزرگ شهر تهران، به مطالبه شهروندان و دغدغه مسئولان تبدیل شده و در صدر فهرست معضلات این کلانشهر جای گرفته است؛ هر چند، هم منابع ثابت و هم منابع متحرک در ایجاد و انتشار آلودگی هوا نقش دارند، اما واقعیت این است که هماهنگی و یکپارچه‌سازی ارگان‌های ذیربط نقش بسیار مهمی در مدیریت و کنترل آلودگی هوا دارد. با توجه به اینکه پیش‌نیاز شناخت آلودگی هوا و راه‌های مشارکت عمومی در کنترل و کاهش آن، آگاهی از تعاریف، منابع انتشار، آلاینده‌های شاخص و معیار و مهم‌ترین راهکارهای بهبود کیفیت هواست، در سلسله یادداشت‌هایی به مبحثی از مباحث آلودگی هوا خواهیم پرداخت که از سوی «شرکت کنترل کیفیت هوای تهران» تدوین شده و برای مطالعه مخاطبان در اختیار همشهری قرار گرفته است. در هر نقطه‌ای از جهان همچون تهران که با مشکل آلودگی هوا روبه‌روست، پیاده‌سازی یک سیستم تکرارشونده تحت عنوان چرخه مدیریت کیفیت هوا که از اجزا و ابزارهای مختلفی تشکیل شده، ضرورت دارد تا با تکرار این چرخه، اقدامات مؤثری در زمینه کنترل و کاهش آلودگی هوا، شناسایی و اجرایی شده و در نهایت، از آنها بازخورد گرفته شود.
مهم‌ترین سؤالاتی که در مواجهه با آلودگی هوا در یک نقطه مطرح می‌شود، به شرح زیر است:
آلاینده معیار در شهر چیست و به‌عبارتی، کدام آلاینده یا آلاینده‌ها باعث کاهش کیفیت هوا می‌شوند؟
کدام منابع موجب ایجاد این آلاینده یا آلاینده‌ها در جو می‌شود و سهم هر یک از این منابع چقدر است؟
چه اقداماتی برای کنترل و کاهش غلظت این آلاینده یا آلاینده‌ها در جو می‌توان انجام داد؟
با توجه به هزینه‌بر بودن اقدامات مؤثر بر کاهش آلودگی هوا و محدودیت منابع، این اقدامات براساس معیار هزینه - فایده چگونه اولویت‌بندی شوند؟
زمانبندی اجرای اقدامات مؤثر بر کاهش آلودگی هوا چگونه است و این اقدامات در راستای دستیابی به هوای پاک چگونه هدف‌گذاری می‌شوند؟
نخستین گام در سیستم مدیریت کیفیت هوا، پایش و اندازه‌گیری مستمر غلظت آلاینده‌های مختلف در جو، با هدف شناسایی آلاینده‌های معیار و مؤثر بر کیفیت هوا، محاسبه میزان فاصله آن از حدود مجاز و حدود استاندارد سلامت و تعیین زمان‌ها و مکان‌های وقوع وضعیت نامطلوب کیفیت هوا برای آمادگی در زمینه مقابله یا کنترل آن است.

پس از کسب اطلاعات لازم درباره وضعیت کیفیت هوا از طریق پایش و اندازه‌‌گیری، دومین گام شناسایی عوامل مؤثر در ایجاد آلودگی هوا یا منابع آلاینده است. در این مرحله، پس از شناسایی منابع تولید آلودگی، میزان تولید آلاینده‌های ناشی از آنها، محاسبه شده و سهم هر منبع در تولید آلودگی هوا تخمین زده می‌شود که به چنین مطالعه‌‌ای، سیاهه انتشار می‌گویند.
براساس این شناخت از منابع آلاینده، در گام سوم می‌توان راهکارهایی به‌منظور کنترل و کاهش آلودگی هوا ازجمله نوسازی ناوگان آلاینده و فرسوده، تغییر سبد سوخت، اجرای طرح‌های ترافیکی، نصب فیلتر دوده و... ارائه کرد. با توجه به طیف گسترده راهکارهای پیشنهادی و به‌دلیل هزینه‌های گزاف موردنیاز و محدودیت منابع، اجرای تمام آنها امکانپذیر نیست و راهکارها با استفاده از ابزارهای سیاهه انتشار و مدل‌سازی کیفیت هوا به لحاظ هزینه‌ - فایده، اولویت‌بندی و میزان اثربخشی اجرای هر راهکار در کاهش آلودگی هوا تعیین می‌شود.
در گام چهارم، پس از تعیین راهکارهای بهینه برای کاهش آلودگی هوا، برنامه‌ای کارآمد تحت عنوان برنامه کاهش آلودگی هوا با هدف دستیابی به سطوح کیفیت هوای مشخص، تهیه و تدوین می‌شود. گام پنجم و آخر از سیستم مدیریت کیفیت هوا به اجرای راهکارها اختصاص دارد. در این گام، راهکارهای ارائه شده براساس اولویت، اجرایی می‌شوند. در نهایت، این چرخه باید تکرار شده و براساس پایش کیفیت هوا، تعیین شود که اجرای راهکارها، چه مقدار منجر به بهبود کیفیت هوا و دستیابی به هدف‌گذاری اولیه شده است. با تکرار این چرخه به‌صورت مستمر در شهری همچون تهران، می‌توان انتظار داشت که معضل آلودگی هوا به مرور کنترل شده و کاهش یابد.