زخم تازه بر کالبد محیط‌زیست ایران

سیدمحمد فخار-روزنامه‌نگار

با ساخت سد چم‌شیر روی رودخانه زهره، 4500هکتار جنگل و درختچه‌زار نابود می‌شود. برنامه‌ریزی برای ساخت سد چم‌شیر در سال 1387آغاز و ساخت آن توسط دولت قبل شروع شد. تا امروز 85درصد آن تکمیل شده است. این سد در 25کیلومتری جنوب‌شرقی گچساران واقع در استان کهگیلویه و بویراحمد روی رودخانه زهره در حال احداث است که براساس تحقیقات انجام‌شده درصورت آبگیری باعث افزایش شوری آب خواهد شد که این افزایش شوری آب منجر به نابودی تنوع زیستی رودخانه زهره می‌شود.
درصورت آبگیری این سد، شوری آب رودخانه به‌دلیل حل شدن نمک سازندهایی که مخزن سد در آنها قرار گرفته است، بیشتر نیز می‌شود که به افزایش شوری خاک و نابودی محصولات کشاورزی منجر خواهد شد؛ در نتیجه با احداث این سد، تنوع زیستی، آب و خاک در محدوده رودخانه زهره نابود خواهد شد. ساخت سد چم‌شیر با بودجه 230میلیون یورویی، یعنی نزدیک 7هزار میلیارد تومان در حال نهایی شدن است و هدف از ساخت این سد با 2.3میلیارد مترمکعب حجم مخزن، توسعه کشاورزی، کنترل سیلاب و بهبود کیفیت آب اعلام شده، اما این اهداف جز شوری غیرقابل کنترل، ‌چیزی برای مردم و محیط‌زیست نخواهد داشت.

مطالعات دانشگاهی
آخرین برآوردهای دانشگاه تهران نشان می‌دهد درصورت ساخت سد چم‌شیر، سالانه 500هزار تن نمک فقط از مسیر فعلی رودخانه وارد مخزن خواهد شد. در گزارشی که شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران با همکاری پژوهشگران دانشگاه تهران تهیه کرده، مشخص شده که قابلیت انحلال بستر مخزن بسیار بالاست و به‌دلیل وجود فروچاله‌های متعدد و همچنین جاری بودن چشمه‌های شور در داخل و پشت سد و به‌دلیل افزایش سطح تماس آب با سایر بخش‌های سازند، خطر انحلال نمک حتی به میزانی بیش از مقدار محاسبه شده در گزارش دانشگاه تهران قطعی است. خطر بزرگ دیگر احداث این سد، نابودی حدود 500هکتار جنگل‌های انبوه رودخانه‌ای و حدود 4هزار هکتار جنگل و درختچه‌زار، کنار و دیگر گیاهان گچ‌دوست در داخل مخزن است. میلیون‌ها درخت گز، پده و کنار در مخزن با آبگیری نابود خواهند شد که نه‌تنها جذب هزاران تن دی‌اکسید کربن را مختل می‌کند، بلکه با تولید گاز گلخانه‌ای متان، ناشی از زیر آب رفتن گیاهان و پوسیدگی مواد آلی، تأثیرات سنگینی بر گرمایش کره‌زمین خواهند داشت.

نظر سازمان حفاظت محیط‌زیست
علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز هفته پیش گفته بود: «به‌علت دغدغه کارشناسان و سمن‌ها درباره آبگیری سد چم‌شیر از وزیر نیرو خواستم تا دوباره نمونه‌برداری انجام شود که با نظارت کامل سازمان خواهد بود؛ بنابراین تا روشن شدن نتایج مبنی بر ایجاد نکردن مشکل، مجوز آبگیری نخواهیم داد. اجازه نمی‌دهیم گتوند دیگری رقم بخورد.» بدین‌ترتیب اگرچه روند ساخت سد در مراحل پایانی است، اما همچنان بررسی دقیق اثرات محیط‌زیستی طرح سد چم‌شیر با همکاری دستگاه‌های مسئول و نظارتی در حال انجام است. بسیاری از کارشناسان معتقدند ساخت و آبگیری این سد، تبعات گسترده‌ و نامبارکی برای محیط‌زیست منطقه دارد. سازمان حفاظت محیط‌زیست در این‌باره گزارش داد که در پی بروز برخی از ابهام‌ها درباره تبعات زیست‌محیطی آبگیری سد چم‌شیر در استان کهگیلویه و بویراحمد، با توجه به اهمیت موضوع و ورود مبادی نظارتی و دغدغه‌های مردمی، بررسی دقیق طرح از دیدگاه محیط‌زیستی با همکاری دستگاه‌های مسئول و دستگاه‌های نظارتی همچنین با لحاظ کردن گزارش تدوین شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در حال انجام است که اطلاعات تکمیلی آن اعلام خواهد شد.

گتوند دیگر نشود
آذر سال گذشته نیز جمعی از استادان دانشگاه در نامه‌ای به سیدابراهیم رئیسی، ر‌ئیس‌جمهور‌ نسبت به مخاطرات سد در حال احداث چم‌شیر در استان کهگیلویه و بویراحمد هشدار دادند. آنها از ر‌ئیس‌جمهور‌ درخواست کرده بودند با تشکیل یک تیم متخصص بی‌طرف برای ارزیابی قصور در انجام مطالعات این سد و نادیده گرفتن نتایج مطالعات قبلی و همچنین تجدید ارزیابی زیست‌محیطی پروژه، از وقوع یک فاجعه محیط‌زیستی و اجتماعی دیگر در منطقه حساس حوضه آبریز رودخانه زهره جلوگیری کند. تجربه تلخ سد گتوند سال‌هاست نگاه محیط‌زیستی‌ها را به فرجام طرح‌های مطالعاتی ساخت سد در کشور معطوف کرده و از نظر آنها سد چم‌شیر نیز تجربه‌ای مشابه خواهد بود. بعد از آبگیری سد گتوند که در سازند زمین‌شناسی گچساران ساخته شده بود، حجم بالایی از نمک در مخزن سد حل و باعث افت شدید کیفیت آب رودخانه کارون شد. مطالعات جدید نشان می‌دهد آبگیری سد گتوند مسبب ۸۶درصد انحلال نمک در مخزن سد در 2سال اول بهره‌برداری از آن بود.دیروز حیدر زارعی، عضو هیأت علمی گروه هیدرولوژی و منابع آب دانشگاه شهید چمران اهواز در نشست نقدی بر منابع و مسائل آب در خوزستان که در دانشکده علوم دانشگاه شهید چمران اهواز برگزار شد، گفت: تا وقتی جواب سؤالات درباره سد چم‌شیر داده نشده است، بهتر است این سد آبگیری نشود. وضعیت سد چم‌شیر، شبیه به سد گتوند خواهد شد. این سد در حوضه رودخانه زهره ساخته شده که 2شاخه اصلی و فرعی دارد و در مسیر رودخانه، چند نقطه وجود دارد که کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند؛ بخشی از آن در پایین‌دست سد است و 3منطقه دیگر نیز وجود دارد. با افزایش میزان آلودگی زهره، میزان کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند. پس در فصل بارش مشکل کاهش کیفیت کمتر است، اما در ماه‌های خشک سال این مشکل بیشتر است. در کل حوضه آبریز چند جا بیشترین تأثیر را بر کیفیت آب می‌بینیم، اما وقتی به سد چم‌شیر می‌رسیم، کیفیت به‌صورت قابل‌توجهی افزایش پیدا می‌کند. به‌نظر می‌رسد تا وقتی جواب سؤالات درباره سد چم‌شیر داده نشده، بهتر است این سد آبگیری نشود.