ایران زیر سایه بیابان

ایران در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهانی قرار دارد و پیش از آغاز دوره خشکسالی هم بارش‌های کمتری را دریافت می‌کرد، اما طی چندسال اخیر با کاهش میزان بارندگی و تغییر الگوی بارش، تغییرات اقلیمی و... مشکلات بسیار زیادی همچون بیابان‌زایی به‌وجود آمده است که موجب وقوع توفان‌های شن و ماسه و وارد شدن بسیاری خسارات همچون از ریل خارج شدن قطار و افزایش تصادفات جاده‌ای شده است که در این شرایط قابلیت حیاتی، بیولوژیک، توان و حاصلخیزی سرزمین کاهش می‌یابد و بازگشت به شرایط اولیه بسیار دشوار است.
وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی درباره موقعیت جغرافیایی ایران و عوامل افزایش بیابان‌زایی به ایسنا می‌گوید: ایران به لحاظ جغرافیایی در کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان قرار گرفته است و به همین دلیل نیز متاثر از شرایط اقلیمی خشک بوده؛ از این رو شرایط بیابانی برای اکوسیستم‌های زمینی کشور ما فراهم است.
براساس مطالعات انجام شده توسط دانشگاه تهران و وزارت نیرو، حدود ۸۸ درصد از مساحت کشور تحت‌تأثیر پدیده بیابان‌زایی قرار دارد. مفهوم بیابان‌زایی به تخریب سرزمین و آسیب‌پذیری در مناطق خشک و نیمه‌خشک، به لحاظ سوء‌مدیریت سرزمین اشاره دارد. در این شرایط، قابلیت حیاتی، بیولوژیک و توان و حاصلخیزی سرزمین کاهش می‌یابد و بازگشت به شرایط اولیه بسیار دشوار است. از سویی براساس آخرین مطالعات صورت گرفته در سال ۹۸ مشخص شده که ۳۰میلیون هکتار از عرصه‌های ایران تحت‌تأثیر فرسایش بادی هستند. از این ۳۰میلیون هکتار، حدود ۱۴میلیون هکتار تحت عنوان کانون‌های بحرانی فرسایش بادی شناخته می‌شوند. این کانون‌ها عرصه‌هایی هستند که بر منابع زیستی و اقتصادی کشور خسارت وارد می‌کنند. اراضی کشاورزی، جاده‌ها، راه‌آهن، صنایع و همه منابع زیست انسانی که در این محدوده قرار گرفته‌اند، تحت‌تأثیر فرسایش بادی قرار دارند و آسیب می‌بینند. در این مطالعه مشخص شد که هزینه‌های ناشی از فرسایش بادی در کشور حداقل 3هزار میلیارد تومان در سال است که به‌طور مستقیم باعث کاهش کیفیت زندگی در بسیاری از روستاهای مناطق بیابانی می‌شود و بخشی از عرصه‌های کشاورزی، صنایع و تاسیسات صنعتی به‌دلیل هجوم ماسه‌های روان و فرسایش بادی دچار آسیب و خسارت می‌شوند. در این‌باره برآورد سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور این است که سالانه در حداقل یک‌میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی یا مناطق تحت‌تأثیر کشور از نظر فرسایش بادی، تخریب سرزمین اتفاق می‌افتد و مستعد تبدیل به کانون بحران فرسایش بادی و خسارت‌ها می‌شوند.
کشور اگر بخواهد فقط شرایط موجود را حفظ کند باید برنامه‌های مدیریت پایدار سرزمین و مقابله با بیابان‌زایی را حداقل در یک‌میلیون هکتار از عرصه‌های آسیب‌پذیر کشور در سال اجرا کند. هم‌اکنون در بهترین شرایط، در طول برنامه ششم توسعه اجرای فعالیت‌های مقابله با بیابان‌زایی بیش از ۳۰۰هزار هکتار نبوده و در مقایسه با شدت بیابان‌زایی در کشور - که ناشی از عوامل انسانی و تغییرات اقلیمی است - عقب می‌مانیم و هر سال این گستره توسعه می‌یابد و خسارات بیشتری را تحمیل می‌کند. به‌گفته جعفریان، یکی از مهم‌ترین علل زیربنایی تشدید فرسایش بادی در کشور به‌ویژه در سال‌های اخیر به چگونگی مدیریت منابع آب، افت آب‌های زیرزمینی و عدم‌تامین حقابه بازمی‌گردد. به‌طور کلی استمرار و تشدید توسعه خشکسالی‌ها در کشور از عواملی است که به گسترش و تخریب سرزمین و بیابان‌زایی کمک می‌کند. وی ادامه داد: به عقیده ما در برنامه‌های بالادستی حکمرانی منابع آب، حتما باید به موضوع فرسایش بادی، گردوغبار و خسارات ناشی از آن توجه جدی شود؛ کما اینکه اخیرا موضوع حکمرانی منابع آب و موضوعات مرتبط در شورای‌عالی آب مطرح شده است. تقاضای ما به این دلیل است که با یک نگرش جامع بتوان توفان‌های ماسه‌ای و گرد وغبار را کنترل کرد.
مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور با بیان اینکه در این سازمان برای کنترل بیابان‌زایی تا‌کنون اقدامات بسیار زیادی انجام شده است، ادامه داد: اخیرا سندی تحت عنوان سیاست‌های مشارکتی مدیریت مناطق بیابانی را به استان‌ها ابلاغ کردیم. در این جهت برای نخستین‌بار رویکردهای مشخصی با استفاده از ظرفیت‌های قانونی و حمایتی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، توسعه مشارکت مردم و ایفای نقش مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های مالی در کشور تعریف شده است.

احیای ۸۵هزار هکتار کانون‌های بحرانی گردوغبار

در سال گذشته ۸۵هزار هکتار از مناطق کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و مناطق بیابانی کشور با مشارکت بخش‌های مختلف به‌ویژه صنایع بزرگ، معادن و جوامع محلی احیا شدند و در حال حفاظت هستند. این یک رویکرد مشارکتی براساس تجارب سازمان منابع طبیعی در حوزه توانمندسازی جوامع محلی و همکاری مؤثر با سازمان‌ها و بخش‌های مختلف است.

احیای ۱۰۰ هزار هکتاری

تا پایان سال ۱۴۰۱ برنامه‌های احیای مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی از دید مشارکتی به ۱۰۰هزار هکتار می‌رسد. اکوسیستم مناطق بیابانی می‌تواند علاوه بر اینکه در راستای مشارکت و سرمایه‌گذاری سایر بخش‌ها فعالیت می‌کند، به بهبود اقتصادی و معیشت جوامع محلی نیز کمک کند و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری نیز از این طریق می‌تواند این عرصه‌ها را در اختیار خود جوامع محلی که آنها را احیا کرده‌اند، قرار دهد. این اقدام می‌تواند تحولی را در این حوزه به‌دنبال داشته باشد.

کنترل یک‌میلیون هکتار مناطق فوق‌بحرانی

یک‌میلیون هکتار از مناطق فوق‌بحرانی کشور که برنامه‌ مشخصی برای آن تعریف شده است در یک برنامه زمانی یک‌ساله باید تحت کنترل قرار گیرد و نزدیک به ۱۰۰هزار میلیارد تومان منابع مالی برای این اقدامات نیاز است؛ البته با درنظر گرفتن سهم بخش‌های غیردولتی و خصوصی می‌توان تحولی عظیم در حوزه مقابله با بیابان‌زایی که از دغدغه‌های جدید در مناطق آسیب‌پذیر است، ایجاد کرد.