نگاهی به تاریخچه قهوه در ایران و تأثیر آن بر آداب و رسوم و فرهنگ ایرانیان
از قهوه خانه تا کافی‌شاپ
اگرچه تاریخ قطعی ورود قهوه به ایران معلوم نیست اما وجود قهوه‌خانه‌ها در آغاز پادشاهی شاه‌عباس حاکی از وجود این نوشیدنی خوشمزه در میان ایرانیان است. قهوه در زمان صفویه جای خود را در میان نوشیدنی‌های روزانه ایرانی‌ها باز کرد و تا قرن نوزدهم که چای به نوشیدنی غالب مردم تبدیل شود، جزو اصلی‌ترین نوشیدنی‌های ایرانیان محسوب می‌شد. هنوز در ایران کلمه قهوه‌خانه حتی به مکان‌هایی که در آن چای سرو می‌شود هم گفته می‌شود که حاکی از این واقعیت است که در دوره‌های گذشته قهوه در ایران متداول‌تر از چای بوده و پیش از ورود چای، پای خود را به ایران باز کرده است. امروزه نوشیدن گونه‌های قهوه ازجمله قهوه فرانسه، اسپرسو، کاپوچینو و قهوه فوری و شیرقهوه طرفداران بسیاری پیدا کرده و البته قهوه ترک به‌خاطر محبوبیت میان ایرانیان ارمنی از گذشته دور در میان مردم رایج بوده و جایگاه خاص خود را دارد. در ادامه بیشتر با قهوه و تاریخچه آن و شکل‌گیری قهوه‌خانه‌ها و همچنین فرهنگ قهوه‌خانه‌ای آشنا می‌شویم.
تاریخچه ورود قهوه به ایران
پیش از اینکه چای در ایران شناخته شود، قهوه شناخته شده بود و در جهان اسلام مصرف می‌شد. در آن دوره ایرانیانی که برای زیارت به مکه و دیگر اماکن مذهبی در کشورهای اسلامی و ترکیه مسافرت می‌کردند، با قهوه آشنا شدند و آن را با خود به ایران آوردند. اما از آنجا که کشورهای تولید‌کننده قهوه مسافت زیادی تا ایران داشتند، حمل‌ونقل آن به ایران مشکلات بسیاری داشت، اما نزدیکی تولیدکننده‌های عمده چای نظیر چین و حمل‌ونقل کالا از طریق جاده ابریشم سبب شد که تجارت چای در مقایسه با قهوه با سهولت بیشتری در ایران صورت بگیرد. قهوه در زمان صفویه جای خود را در میان نوشیدنی‌های روزانه ایرانی‌ها باز کرد. صوفی‌ها با کمک نوشیدن قهوه می‌توانستند خود را برای انجام مراسم مذهبی بیدار نگه‌دارند. در سال ۱۶۶۴ کاشف الدین که یکی از داروشناسان نامی دوره صفویه بود، یک رساله در مورد ارزش‌ها و خصوصیات قهوه به شاه‌عباس دوم تقدیم کرد که همین عامل علاقه‌مندی شاه عباس به قهوه شد.
شکل‌گیری نخستین قهوه‌خانه‌ها در ایران
قهوه‌خانه در آغاز همانگونه که از نامش پیداست، جای قهوه‌نوشی بود. نخستین قهوه‌خانه‌ها در ایران در دوره صفویان و به‌احتمال زیاد در زمان سلطنت شاه‌طهماسب در شهر قزوین پدید آمد و بعد در زمان شاه‌عباس اول در شهر اصفهان توسعه یافت. این شهر دومین مکانی است که «قهوه‌خانه» در آن دایر شده و یکی از مهم‌ترین استان‌های کشور در گسترش قهوه‌خانه‌ها بوده است. پیش از پا گرفتن قهوه‌خانه‌های عمومی در شهرهای ایران، در دربار پادشاهان صفوی آبدارخانه‌هایی بود که در آنها قهوه می‌ریختند و به درباریان و مهمانان آنان می‌نوشانیدند. همراه با رسم قهوه‌پزی در دربار صفوی، شغل قهوه‌چی‌گری نیز پدید آمد و از مناصب مهم درباری شد. انتقال پایتخت از اصفهان به تهران که در زمان آقامحمدخان قاجار انجام گرفت موجب گسترش بیشتر قهوه‌خانه‌ها شد. براساس اسناد موجود در آن زمان در شهر تهران که جمعیتی حدود ۲۵۰ هزار نفر داشته تعداد قهوه‌خانه‌ها به ۴ هزار و ۳۰۰ تا ۵۰۰ باب رسید که نشان از رونق و اهمیت قهوه‌خانه در جامعه آن روزگار است. آدام اولئاریوس از آداب قهوه نوشی می‌گوید و در سفرنامه خود در قسمت مربوط به رخدادهای سال ۱۶۳۷ میلادی از قهوه و قهوه‌خانه چنین نوشته است: «اماکنی در ایران به نام قهوه‌خانه وجود دارد که در آن تنباکو مصرف می‌کنند و آب سیاهی که قهوه نام دارد می‌نوشند، در این مکان شاعران، تاریخ‌دانان و دیگر شخصیت‌های فرهنگی حضور می‌یابند و به مباحثه در حوزه‌های علمی و ادبی می‌پردازند.»
از قهوه‌خانه‌های ایرانی تا کافه‌های مدرن
با وجودی که در ایران اول قهوه بوده بعد چای؛ اما با ورود چای به ایران قهوه کنار گذاشته شده است. در کتاب مستطاب آشپزی درخصوص فرهنگ قهوه در ایران گفته شده است: «در قرن گذشته در قهوه‌خانه‌های ایران چای به سرعت جای قهوه را گرفت و از قهوه چیزی جز نام باقی نماند، به‌طوری که در جامعه ما از اقلیت‌های ارمنی و آسوری که بگذریم، رسم قهوه نوشیدن به مجالس سوگواری منحصر شده، آن هم به‌صورت تقلید ناقصی از قهوه عربی. امروز البته اینطور نیست، گذشته از قهوه ترک که بسیاری از ما، شاید پاره‌ای به سائقه «فال قهوه»، نوشیدن آن را از هم‌میهنان ارمنی و آسوری خود یاد گرفته‌ایم، اشکال گوناگون قهوه اروپایی - قهوه فرانسه، شیر قهوه، اسپرسو، کاپوچینو، قهوه فوری، کافه گلاسه- میان ما نوشنده فراوان پیدا کرده است.» فرهنگ قهوه ایران نوعی ایرانیزه از فرهنگ قهوه در دنیاست. برای مثال اگر نیم‌نگاهی به گوشه‌وکنار تاریخ‌مان بیندازیم نقشی از فرهنگ قهوه و قهوه‌نوشی را در قهوه یزدی (که همان قهوه ترک است که با آب، شکر، هل، نبات و گلاب ترکیب شده) یا قهوه قجرمان (که بیشتر نوشیدنی برای مرگ بوده) می‌بینیم. هر چند در سال‌های اخیر با وجود کافه‌های مختلفی که در سطح شهر وجود دارند، فرهنگ استفاده از قهوه به بخشی از دورهمی‌های اجتماعی اکثر مردم تبدیل شده است و حتی ما ایرانی‌ها همپای دنیا شده‌ایم.
قهوه‌خانه‌ها و کاربردهای آن در فرهنگ ایرانی
از دوران‌های گذشته، قهوه‌خانه‌ها نه‌تنها مکانی برای سرو قهوه بودند، بلکه سنت، مذهب و فرهنگ جامعه ایرانی را نیز به نمایش می‌گذاشتند.
مذهب در قهوه‌خانه‌ها
ساخته شدن قهوه‌خانه در زمان حکومت شیعه و قدرتمند صفویان خود یکی از دلایل راهیابی مذهب به داخل قهوه‌خانه‌ها بود. از آغاز فعالیت قهوه‌خانه‌ها، این مکان تحت نفوذ مذهب قرار داشت. انجام بعضی مراسم‌های دینی، برگزاری مراسم ماه‌رمضان و مدح‌خوانی نشانه‌هایی از نفوذ مذهب به قهوه‌خانه‌هاست.
نقاشی در قهوه‌خانه‌ها
نقاشی‌های مخصوص قهوه‌خانه‌ها جزو سبک‌های سنتی، آیینی و کهن نقاشی ایرانی است. این سبک نقاشی‌ها دارای اهمیت فرهنگی زیادی است و با حفظ تمامی ارزش‌های هنر مذهبی و سنتی ایران به ضرورت نیاز و خواست مردم برای احترام به فرهنگ و باورهایشان متولد شد.
نمایش در قهوه‌خانه‌ها
نمایش یکی دیگر از بخش‌های مهم فرهنگی و اجتماعی قهوه‌خانه‌ها در ایران بود. نمایش‌ها در سن بزرگ یا تخته چوب‌های قرار داده شده در قهوه‌خانه، برگزار می‌شد. موضوع نمایش‌های قهوه‌خانه‌ای بیشتر داستان‌های تاریخی یا حماسی بود و بیشتر این نمایش‌ها از شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی انتخاب می‌شد.
نقالی در قهوه‌خانه
قصه‌گویی و نقالی یکی دیگر از یادگارهای فرهنگ عامه در قهوه‌خانه‌ها بود. نقالی و قصه‌گویی از دوران کهن در ایران وجود داشته و در دوران صفویه در این مکان بسیار رایج بود.
سخنوری و قهوه‌خانه
سخنور به مردی شعردان و با حافظه قوی می‌گویند که می‌تواند هر شعر را در زمان و موقعیت مناسب برای مخاطبان خود بخواند. در گذشته سخنوران بسیاری در قهوه‌خانه‌ها وجود داشتند.
