ماجرای میراث‌داران در قانون

علی محسنی ماکلوانی _ وکیل پایه یک دادگستری

قوانین و مقررات راجع به ارث از دیرباز در جوامع بشری به اشکال و کیفیت‌های مختلف اجرا می‌شده و امروزه نیز در حال انجام است. لذا برای پیشگیری از بروز اختلافات میان خانواده‌ها و وجود بسیاری از شکایت‌های مطرح در مراجع دادگستری که ناشی از عدم‌آگاهی افراد به قوانین ارث و مباحث مربوط به توارث است، ایجاب می‌کند تا نسبت به موضوع حائز اهمیت ارث، توجه ویژه‌ای شود و با مطالعه قانون ارث یا اخذ مشاوره از کارشناسان حقوقی از بروز اختلافات و تیرگی روابط در میان خانواده‌ها جلوگیری کرد. به همین منظور درصدد برآمدیم تا با تهیه و تنظیم مطلب ذیل بخشی از موارد کلیدی و مهم قانون ارث را جهت اطلاع و آگاهی خوانندگان بخش راهنمای حقوقی روز هفتم ارائه دهیم.

تعریف حقوقی ارث
چنانچه از متوفی دارایی یا اموالی به جای مانده باشد مالکیت آن اموال به‌صورت قهری یا خودبه‌خود و بدون دخالت اراده‌ای طبق قانون به وراثی که در زمان فوت متوفی در قید حیات بوده باشند، انتقال می‌یابد. لذا چنانچه شخص فوت‌شده (مورث) بدهی یا دیونی داشته باشد، در وهله اول باید از ناحیه ماترک وی یا همان اموال به‌جای مانده، بدهی متوفی به طلبکاران پرداخت شده و الباقی ماترک میان وراث تقسیم شود.

شرایط اخذ گواهی انحصار وراثت
به‌طور معمول زمانی نسبت به تقاضای صدور گواهی انحصار وراثت اقدام می‌شود که فردی فوت کرده باشد و لزوم این تقاضا به این دلیل است که برای هر دخل و تصرف و نقل و انتقالی نسبت به ماترک متوفی، الزاماً باید وراث حین‌الفوت یا همان ورثه‌ای که در زمان فوت مورث خود زنده بوده‌اند مشخص و معین شوند. حال ممکن است سؤال شود که از نظر قانون چه کسانی می‌توانند درخواست صدور گواهی انحصار وراثت کنند؟ پاسخ این سؤال در قانون امور حسبی داده شده است. 

  مطابق قانون مزبور، افراد ذیل می‌توانند از شورای حل اختلاف تقاضای صدور گواهی حصر وراثت کنند:
1-وراث نسبی مانند پدر و مادر و فرزندان و... 
2- وراث سببی مانند همسر متوفی 
3- وصی 
4- افراد ذی‌نفع از قبیل طلبکاران یا فردی که درصورت اثبات ارث و تعلق آن به هر یک از وراث، منفعت و سودی عایدش شود.

  مدارک مورد نیاز جهت تقاضای صدور گواهی انحصار وراثت
1-شناسنامه و گواهی فوت متوفی 
2- استشهادیه محضری که به امضای 3نفر از شهود رسیده باشد 
3- رسید گواهی مالیات بر ارث 
4- کپی برابر با اصل شناسنامه و کارت ملی تمامی وراث و درصورت عدم‌دسترسی به آن تقاضای استعلام از اداره ثبت احوال مربوطه.

   چه کسانی از ارث محروم می‌شوند؟
مطابق قوانین مدون و اصول حقوقی و فقهی مسلم، امکان محروم‌کردن کسی از ارث وجود ندارد؛ یعنی هیچ فردی نمی‌تواند وراث خود را پس از فوتش از ارث محروم کند. اما می‌تواند در زمان حیاتش نسبت به انتقال اموالش به دیگران در قالب عقودی مانند هبه یا صلح اقدام کرده و پس از فوتش مالی به‌عنوان ماترک باقی نگذارد. اما طبق قانون افراد ذیل از ارث‌بری یا تعلق به ارث به آنها محروم می‌شوند:
1-طبق ماده‌880 قانون مدنی فردی که عمداً مورث خود را به قتل رسانده باشد از ارث محروم می‌شود. 
2- طبق ماده‌881 قانون مدنی چنانچه ورثه‌ای کافر باشد نمی‌تواند از مورث خود که مسلمان است ارث ببرد. 
3- طبق ماده‌882 قانون مدنی یکی از موانع ارث لعان است، بدین شرح که اگر مردی به زن خود تهمت زنا زده و انتساب فرزند به دنیا آمده را به‌خودش انکار کند، در این حالت زن و شوهر از یکدیگر و همچنین پدر از فرزند و فرزند نیز از پدر و خویشاوندان وی ارث نخواهد برد. لیکن فرزند مزبور از مادر و خویشان مادری خود و همچنین مادر و خویشاوندان مادری از او ارث خواهند برد. 
4- طبق ماده884 قانون مدنی، فرزند ناشی از زنا از پدر، مادر و خویشاوندان آنها ارث نخواهد برد و بالعکس.

ارث چگونه ایجاد می‌شود
برابر ماده‌861 قانون مدنی ارث براساس 2 امر ایجاد می‌شود: 1- سبب 2- نسب
   ارث به موجب سبب
به واسطه ازدواج، زن و مرد از یکدیگر ارث خواهند برد و درصورت فوت هر یک، دیگری به‌عنوان ورثه وی تلقی شده و از متوفی ارث می‌برد. لذا نکته حائز اهمیت و قابل توجه این است که وجود بحث توارث و تحقق ارث یا استحقاق ارث‌بری صرفاً در ازدواج دائم مطرح است و شرط توارث در نکاح یا ازدواج موقت باطل است و به بیانی ساده‌تر در ازدواج موقت زن و مرد از یکدیگر ارث نخواهند برد.
   ارث به موجب نسب
افرادی که با داشتن رابطه و پیوند خونی با متوفی نسبتی دارند از جمله خویشان او محسوب شده و از او ارث می‌برند. با این توضیح که در قانون ارث طبقات و درجاتی لحاظ شده که درصورت وجود افرادی در طبقات و درجات بالا که به‌عنوان خویشان و بستگان نزدیک‌تر متوفی هستند، افراد طبقه یا درجه پایین‌تر را از ارث محروم می‌کنند. به‌عنوان مثال درصورت وجود پدر و مادر یا فرزندان متوفی نوبت به طبقه پایین‌تر از قبیل خواهر یا برادر و پایین‌تر از آن عمه، عمو، خاله یا دایی نخواهد رسید و به تعبیری ارث به ایشان تعلق نخواهد گرفت.

نحوه تقسیم ارث 
   ارث زن از شوهر (سهم‌الارث زوجه)
چنانچه زوج فرزندی داشته باشد یک‌هشتم از ماترک به‌عنوان ارث به همسرش (زوجه) می‌رسد و درصورت عدم‌وجود فرزند یک‌چهارم به زن تعلق می‌گیرد. چنانچه مرد (متوفی) بیش از یک زن داشته باشد درصورت وجود فرزند، یک‌هشتم ماترک به‌طور مساوی میان همسران وی تقسیم می‌شود و درصورت عدم‌وجود فرزند، یک‌چهارم ماترک به همسرانش می‌رسد. حال اگر تنها وارث مرد، زن باشد صرفاً یک‌چهارم ماترک به زوجه رسیده و الباقی آن تحویل حاکم شده و برای فقرا مصرف خواهد شد.
   ارث شوهر از زن (سهم‌الارث زوج)
چنانچه زوجه، فرزندی داشته باشد یک‌چهارم از ماترک به‌عنوان ارث به همسرش (زوج) می‌رسد و درصورت عدم‌وجود فرزند یک‌دوم به مرد تعلق می‌گیرد. اگر مرد تنها وارث زن باشد تمامی ماترک به‌عنوان ارث به مرد می‌رسد.

حالت‌های مختلف ارث‌بری فرزندان
    در فرضی که متوفی فرزند پسر نداشته و تنها دارای یک فرزند دختر باشد تمام ارث به دختر می‌رسد، اما اگر تمامی فرزندان متوفی دختر یا پسر باشند ارث به‌طور مساوی میانشان تقسیم می‌شود، حال اگر متوفی هم دارای فرزند دختر و هم پسر باشد پسران 2برابر دختران ارث خواهند برد.
    در فرضی که وراث متوفی پدر و مادر و تنها یک دختر باشد، در این حالت به هر یک از پدر و مادر یک‌ششم از ماترک تعلق خواهد گرفت و نصف ماترک به فرزند دختر می‌رسد. در این حالت یک‌پنجم ماترک اضافه می‌آید که به نسبت میزان سهم‌شان به‌ترتیبی که ذکر شد میان آنها تقسیم می‌شود. با ذکر این نکته که درصورت وجود 2برادر یا یک برادر به همراه 2خواهر و یا صرفاً وجود 4خواهر، مادر نسبت به مازاد ترکه ارثی نمی‌برد با اینکه از نظر قانون افراد مذکور از ترکه سهمی نخواهند داشت.
    در فرضی که وراث متوفی پدر و مادر و 2دختر یا بیشتر باشند، در این حالت به هر یک از پدر و مادر یک‌ششم و به دختران دوسوم ترکه تعلق می‌گیرد که به‌طور مساوی میان دختران تقسیم می‌شود و درخصوص مقداری که اضافه آمده است به نسبت میزان سهم هر یک از ایشان به‌ترتیبی که ذکر شد میانشان تقسیم می‌شود.
    در فرضی که وراث صرفاً فرزندان متوفی باشند، در این حالت اگر وارث متوفی تنها یک فرزند دختر باشد یا فرزند پسر باشد تمامی ترکه به او تعلق خواهد گرفت. لذا چنانچه وراث متوفی صرفاً پسران یا دختران باشند ترکه به‌طور مساوی میان آنها تقسیم می‌شود و در حالتی که وراث متوفی پسران به همراه دختران باشند پسران 2برابر دختران ارث خواهند برد.