تحقق شهر دوستدار کودک در دستور کار شهرداری‌ها

روز جهانی کودک (16مهر) و هفته ملی کودک (16تا 22مهر) از امروز با شعار کلی «حال خوش کودکی، رنگ خوش زندگی» در تهران و سراسر کشور آغاز شده است که شعار 2روز ابتدایی آن یعنی‌ «کودک، صلح، بازی و نشاط» و «کودک، حقوق اجتماعی، آموزش، ‌امنیت و سلامت» ارتباط مستقیمی با محل زندگی کودکان دارد. این شعارها را شاید بتوان تفسیری از شهر دوستدار کودک دانست که یونیسف مطرح کرده.
به همین مناسبت در این گزارش به بررسی وضعیت شهرهای دوستدار کودک در ایران و تلاش‌های صورت گرفته برای رسیدن شهرها به لقب دوستدار کودک پرداخته‌ایم. به گزارش همشهری، از میان 9کلانشهر، ۳۱مرکز استان، ۱۴۰۰ شهر و ۳۸هزار روستا و دهیاری کشور تا‌کنون فقط 12شهر در فهرست شهرهای پایلوت دوستدار کودک قرار گرفته‌اند، اما آنطور که مهدی جمالی‌نژاد، معاون عمران و توسعه شهری و روستایی وزیر کشور عنوان می‌کند دستورالعمل شهرهای دوستدار کودک در سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها تهیه و سال 97به همه شهرها ابلاغ شده است.

12شهر پایلوت
طبق تعریف یونیسف، شهر دوستدارکودک یعنی «شهر یا اجتماع محلی که در آن نظرها، نیازها، اولویت‌ها و حقوق کودک، بخشی جدایی‌ناپذیر از سیاست‌ها، برنامه‌ها و تصمیم‌های عمومی باشد.» تا «همه کودکان و جوانان بتوانند از کودکی و جوانی خود لذت ببرند و از طریق احقاق برابر حقوق خود در شهر و اجتماع محلی‌شان، توانایی‌های بالقوه خود را به‌طور کامل به فعل درآورند.»
کمیته ملی هماهنگی شهر دوستدار کودک خرداد ۱۳۹۹ در وزارت کشور تشکیل جلسه داد و در چارچوب همکاری‌های مشترک این وزارتخانه با یونیسف برای اجرای ابتکار جهانی شهرهای دوستدار کودک در ایران، 12شهر را به‌عنوان شهرهای منتخب و پایلوت شهر دوستدار کودک انتخاب کرد؛ اِوز، بندرعباس، تبریز، تهران، رشت، سمنان، شیراز، کرمان، گرگان، مشهد،
همدان و یزد. رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور پیمان‌نامه حقوق کودک با بیان حقوق مدنی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کودکان را یکی از مقبول‌ترین سندهای حقوق بشر می‌داند و به همشهری می‌گوید: با توجه به الحاق ایران از سال 1372به این پیمان‌نامه و همچنین دستورالعمل ابلاغی وزارت کشور و شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، شهرداری‌ها و دهیاری‌ها موظف هستند حقوق مندرج در پیمان­‌نامه را در برنامه‌ریزی‌ها رعایت کنند.
مهدی جمالی‌نژاد با بیان اینکه علاوه بر 12شهرکه از سوی یونیسف کاندید هستند، اصفهان هم‌اکنون تنها شهر پایلوت یونیسف در ایران است، می‌افزاید: تحقق شهر دوستدار کودک، مستلزم تمهیدات و الزاماتی است که زمان­بر، هزینه‌­بر و نیازمند تعاملات بین دستگاهی و عزم و اراده تمامی دستگاه‌های ذیربط است. به‌عنوان مثال قبل از انعقاد تفاهمنامه شهر دوستدار کودک با وزارت کشور، شاخص‌هایی چون اتاق مادر و کودک در مراکز عمومی، ایجاد فضای بازی کودک و نوجوان، ایجاد تقاطع­‌های ایمن، احداث پارک ترافیک کودک و...باید محقق شده باشد که این موارد هم‌اکنون از سوی شهرداری‌های پایلوت در حال انجام است.

ابلاغ دستور‌العمل به شهرداری‌ها
آنطور که رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور توضیح می‌دهد علاوه بر اصفهان به‌عنوان پایلوت شهر دوستدار کودک و نامزدی 12شهر برای دریافت این عنوان، همه شهرهای کشور موظف به اجرای شاخص‌های چنین شهری هستند. جمالی‌نژاد توضیح می‌دهد: یکی از پیش نیازهای ضروری و اساسی برای گام برداشتن در توسعه شهرهای دوستدار کودک، تهیه اطلس کودکان و نوجوانان در شهرهای کشور است که در آن، وضعیت کودکان و نوجوانان در قالب نقشه، نمودار و آمار مستند از منظر تمامی ویژگی‌های کمی و کیفی زندگی آنان از مقیاس محله تا شهر بررسی و تحلیل شود. براساس شیوه­‌نامه تهیه نخستین اطلس تخصصی کودک و نوجوان، از شهرداری‌ها خواسته شده است تا در این زمینه اهتمام داشته باشند.
به‌گفته او، برای نخستین بار و در سال 1397دستورالعمل شهرهای دوستدار کودک در سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور تهیه و ابلاغ شده که براساس آن یک شورای فرابخشی به نام «شورای اجرایی شهر دوستدار کودک» به‌عنوان نهاد سیاستگذار شکل می‌­گیرد و یکی از کارکردهای اصلی آن یکپارچه‌سازی برنامه‌ها و اقدامات دستگاه‌های عمومی و دولتی شهر در این زمینه است.
جمالی‌نژاد البته تأکید می‌کند اجرای برنامه‌ها، ایجاد همگرایی بین دستگاه‌ها، یکپارچه‌سازی فعالیت‌ها و همچنین الزام نهادهای محلی برای اجرای سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه شهرهای دوستدار کودک مستلزم تهیه سندی فرابخشی و با قدرت قانونی بالاتر است.
این سند به‌گفته این مقام مسئول طی همکاری سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور و معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی، با عنوان «سند الزامات و ضوابط عام شهر دوستدار کودک» تهیه و در شورای‌عالی شهرسازی و معماری کشور تصویب و طی یک سال گذشته به همه دستگاه‌های دولتی و عمومی که از قوانین این شورا تبعیت می‌کنند ابلاغ شده است. رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشوراین سند فرابخشی و فراسازمانی را از چند جنبه، مهم و حائز اهمیت می‌داند: لزوم انطباق طرح‌های توسعه شهری با نیازهای کودکان و نوجوانان، ارائه سازوکارهای توسعه محله‌های دوستدار کودک، الزامی شدن تهیه طرح ارزیابی تأثیر پروژه‌های عمرانی بر کیفیت زندگی کودکان و نوجوانان، الزامی شدن تشکیل شورای مشورتی کودکان و نوجوانان و تشکیل کلینیک‌های حقوق کودک به‌عنوان نخستین مراکز حمایت حقوقی از کودکان در شهرها.

اعتبار ماده 58و 42
دستورالعمل شهر دوستدار کودک شامل 6ماده با عناوین، تعاریف و مفاهیم، دامنه کاربرد و شمول اجرای دستورالعمل، چشم‌انداز، ماموریت و اهداف، شورای اجرایی و ساختارسازمانی، اصول و ضوابط برنامه‌ریزی و طراحی شهر دوستدار کودک، نظارت و پایش و 2پیوست با عناوین، اصول طراحی فضاهای بازی کودکان و فرایند کلی مکان‌یابی فضاهای دوستدار کودک براساس مقیاس‌های عملکردی است. هرچند با گذشت 4سال از ابلاغ این دستورالعمل فقط 12شهر اجرای اقدامات در این‌باره را آغاز کرده‌اند، اما رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور تأکید می‌کند تحقق و پیشبرد این دستورالعمل مستلزم حمایت، پشتیبانی و ارائه مشوق‌­های لازم به شهرداری‌هاست.
با توجه به همین ضرورت، جمالی‌نژاد توضیح می‌دهد یکی از وظایف و رسالت‌های سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، حمایت و هدایت شهرداری‌ها در زمینه‌های مختلف است. او تأکید می‌کند: هم‌اکنون به شهرداری‌ها اجازه داده شده از محل اعتبار داخلی و در چارچوب بخشنامه بودجه ابلاغی از سوی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، در راستای شاخص‌های مدنظر هزینه کنند. همچنین درصورت تقاضا و درخواست شهرداری‌ها به‌صورت متمرکز نیز از محل اعتبار ماده 58و ماده 42، اعتباراتی برای تحقق شاخص‌های شهر دوستدار کودک تخصیص یافته است. به‌گفته این مقام مسئول، تا‌کنون طرح شهرداری اوز درباره مسیر دوچرخه کودکان و نوجوانان توانسته از این اعتبارات استفاده کند.

‌چالش‌های شهر دوستدار کودک
با وجود ابلاغ دستور‌العمل و سند و همچنین حمایت مادی و معنوی که به‌گفته رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، از شهرداری‌ها صورت می‌گیرد، اما تحقق این هدف چالش‌هایی را هم دارد.
جمالی‌نژاد یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی شهرداری‌ها برای دریافت نشان دوستدار کودک را فقدان یا کمبود زیرساخت‌های لازم در این زمینه می‌داند. او تصریح می‌کند: تحقق شهر دوستدار کودک فقط در حیطه اختیار و‌ مسئولیت‌های شهرداری نیست، بلکه سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های مختلف و متعددی از قبیل سازمان بهزیستی، آموزش و پرورش، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز باید در این زمینه ورود‌کنند درحالی‌که اتفاقا یکی از چالش‌های این حوزه را می‌توان ضعف در تعامل بین دستگاهی و هم‌­افزایی دانست.
او تأکید می‌کند رویکرد متولیان امر نسبت به کودک و نوجوان باید تغییر کند، آنها باید قبل از هر چیز کودک و نوجوان را به‌عنوان شهروند بپذیرند و سهم و حقوق آنها را متناسب با سهم 24درصدی در جمعیت شهر رعایت کنند و در نظام برنامه‌­ریزی و بودجه­‌ریزی مدنظر داشته باشند.

اصفهان در مرحله دوم
ایده شهر دوستدار کودک که از سوی وزارت کشور و یونیسف پیگیری می‌شود، دارای 3مرحله است؛ در مرحله اول یک شهر به‌عنوان پایلوت انتخاب می‌شود، در مرحله دوم آن شهر نشان شهر دوستدار کودک و کاندیداتوری این عنوان را کسب می‌کند و در مرحله سوم به شبکه جهانی شهرهای دوستدار کودک می‎پیوندد.  اصفهان تنها شهری است که در سال1397به‌عنوان نخستین‌‌پایلوت‌شهر دوستدارکودک انتخاب و در بهمن سال1399نشان شهر دوستدار کودک را دریافت کرد.
 همزمان با این اعطای نشان هر شهر با وزارت کشور و یونیسف یک تفاهمنامه سه‌جانبه امضا می‌کند و به واسطه آن به اجرای یک‌سری برنامه ظرف مدت 2سال متعهد می‌شود. اگر توانست در این مدت برنامه‌هایش را عملی کند در نهایت به شبکه شهرهای دوستدار کودک اضافه  خواهد شد.
 
براساس آمار رسمی کشور در سال 1395، 24درصد از کل جمعیت کشور را جمعیت زیر 18سال یعنی قشر کودک و نوجوان تشکیل می‌دهد. این جمعیت یعنی 19میلیون نفر جامعه هدف شهرهای دوستدار کودک محسوب می‌َشوند.‌‌

مکث
گام ابتدایی سایر شهرها
علاوه بر اصفهان، از سایر شهرهایی که در مرحله اول مراحل سه‌گانه پیوستن به شبکه شهرهای دوستدار کودک قرار دارند هم اخباری از تکمیل زیرساخت‌ها به گوش می‌رسد. معصومه حسینی‌پور، رئیس اداره شهر دوستدار کودک بندرعباس از تشکیل شورای مشورتی شهرداری این کلانشهر برای شهر دوستدار کودک خبر می‌دهد و می‌گوید: بسترسازی و تهیه اطلس شهری کودکان و نوجوانان و همچنین برنامه عملیاتی 5ساله توسعه شهر دوستدار کودک به مشاور واگذار شده است.
سید کاظم زعفرانچیلر، عضو کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر تبریز هم از معرفی فرهنگسرای الغدیر به شکل پایلوت به‌عنوان نخستین فرهنگسرای تخصصی کودک خبر می‌دهد و تأکید می‌کند: فعالیت در اداره شهر دوستدار کودک زیرنظر معاونت شهرسازی شهرداری تبریز به 3حوزه ایمنی و امنیت، اوقات فراغت و آموزش تقسیم‌بندی شده است که در هر بخش فعالیت‌های مجزایی را در دستور کار قرار داده‌ایم و راه‌اندازی فرهنگسرا یکی از اقدامات در حوزه آموزش است.
در کرج نیز به‌عنوان یکی از 12شهر نامزد، 2طرح «شهر دوستدار کودک کرج» و «باغستان کودک» به‌زودی وارد فاز اجرایی می‌شود که عباس سعیدی کیا، معاون شهرسازی و معماری شهرداری کرج در این‌باره می‌گوید: طرح شهر دوستدار کودک منجر به تهیه ۱۸۰ پروژه در 4بعد و ۴۱ پروژه در بعد اجتماعی و حقوقی، ۳۶ پروژه در بعد دسترسی و ارتباطات و ۲۲ بعد پروژه در بعد سلامت و بهداشت و ۸۱ پروژه در بعد کاربری و فعالیت تدوین‌شده است. رضا ویسی، معاون معماری و شهرسازی شهرداری رشت هم تأکید می‌کند که مناسب‌سازی و بسترسازی کالبدی- فضایی شهر و تامین زیرساخت، امکانات و تسهیلات مورد نیاز برای ارتقای سلامت جسمی، ذهنی و روحی کودکان و نوجوانان در دستور کار شهرداری رشت قرارگرفته است.
اِوز، تهران، سمنان، شیراز، کرمان، گرگان، مشهد، همدان و یزد هم اقداماتی در این زمینه داشته‌اند و از شهرهای دیگر خارج از این فهرست هم خبرهای خوبی به گوش می‌رسد. در یکی از این موارد، عباس خسروانی، سخنگوی شورای شهر اراک از تدوین پیش‌نویس طرح شهر دوستدار کودک در اراک خبر می‌دهد که مشتمل بر۱۰ ماده در ۶ حوزه فضاهای عمومی، حمل‌ونقل و ترافیک، فرهنگی-اجتماعی، بهداشتی، شهرسازی و معماری، مشارکت‌های اجتماعی و مردمی، وظایف و رسالت‌هایی را تعریف کرده است.‌