تغییر هویت، با تغییر لباس!

احمد سینایی _  تاریخ‌پژوه

رضاخان پس از نیل به سلطنت، به اندیشه کپی‌برداری فرهنگی از کشور ترکیه، سعی کرد تا لباس زنان و مردان ایران را تغییر دهد. وی برای تحقق این امر، نخست به زمینه‌سازی‌ پرداخت و نهادهایی چون کانون بانوان را تاسیس کرد. این کانون به ظاهر، فعالیت‌های غیرسیاسی داشت، اما در واقع هدف غایی آن، بستر‌سازی‌ برای کشف حجاب بود. زهرا سعیدی پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، در این باره آورده است:
«ریاست کانون بانوان در بدو تاسیس آن، بر عهده شمس پهلوی بود. شمس نیز همچون سایر افراد خاندان پهلوی، با 2هدف به سرپرستی سازمان‌ها و نهادهای مختلف اجتماعی اقدام می‌کرد: یکی تبلیغ بین مردم به‌عنوان فردی نیکوکار و دلسوز به حال محرومان و کسب وجهه برای خاندان پهلوی و دیگری کسب درآمد مادی و سوء‌استفاده از بودجه سازمان‌ها و مصرف آن در سفرهای شخصی خارجی و هزینه از بیت‌المال. ظاهرا کانون با جمع‌آوری زنان روشنفکر، درصدد ایجاد راه‌هایی برای آموزش و بالا‌بردن آگاهی زنان و دختران بود. علی اصغر حکمت دراین‌باره آورده است: هدف کانون آن است که به‌تدریج، در مدارس دختران مجالس جشن و خطابه تشکیل داده و دختران در آنجا با روی باز، در صف دانشجویان قرار گرفته و به ایراد خطابه‌های اخلاقی و سرودهای مخصوص مدارس هم‌آواز شوند و رجال محترم را هم در آن مجالس دعوت کنند و بعد از آن مانند پسران به ورزش و مشق بدنی مشغول شوند... گرچه اهداف کانون سیاسی نبود و ظاهرا امور خیریه و اهداف متعالی را شامل می‌شد اما درواقع هدف اصلی آن، تربیت فکری بانوان، به سبک مقبول خاندان پهلوی بود که کنار‌گذاشتن حجاب مهم‌ترین آنها به‌شمار می‌آید. ازاین‌رو شاهدیم که با تصویب اساسنامه کانون، کنار‌نهادن چادر نیز از اهداف این کانون اعلام شد. بر این اساس، دولت پیش از تشکیل کانون نیز اقداماتی به‌منظور حذف حجاب زنان انجام داده بود. چنان‌که در مهر 1313با صدور اعلامیه‌ای، مردم را برای پذیرش آموزگاران زن بی‌حجاب آماده کرد. جالب است بدانید زنان عضو کانون بانوان ایران، از نخستین کسانی بودند که پیش از دستور کشف حجاب، بدون چادر در معابر عمومی حرکت می‌کردند و پلیس دستور محرمانه دریافت کرده بود که از آنان حمایت کند. 8ماه پس از فعالیت این کانون، در 17دی‌ماه 1314، فرمان کشف حجاب صادر شد... .»
دی ماه 1314، فرصتی بود که رضاخان آن را برای کلید‌زدن تئوری کشف حجاب، مناسب تشخیص داد. با این همه این عملیات، صرفا مورد پذیرش بخش‌هایی معدود از جامعه قرار گرفت و به بدنه آن تسری نیافت. محمدرضا چیت‌سازیان، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، در این فقره می‌نویسد:
«هرچند مسئله آزادی حجاب و پوشش در دوران قاجاریه و در میان محافل روشنفکری مطرح شد اما اجرای این سیاست به‌صورت سیستماتیک و در سطح کلان، مربوط به دوره پادشاهی رضاشاه است. او که به‌شدت تحت‌تأثیر تحولات ترکیه عصر آتاتورک بود، بر آن شد تا کشف حجاب را اجرا کند.
 رضاشاه خود به‌صراحت به محمود جم که این طرح در دوران نخست‌وزیری او اجرایی می‌شد، گفت: این چادر چاقچورها را به چه صورت می‌توان از میان برداشت؟ 2سال است که این مسئله ذهن من را درگیر کرده است، از وقتی که به ترکیه سفر کردم و از نزدیک دیدم که چگونه زنان ترکیه حجاب را دور انداخته و دوش به دوش مردها کار می‌کنند، دیگر از هر چه زن چادری است نفرت دارم... .
بدین‌ترتیب طرح کشف حجاب، در دی‌ماه سال 1314ش آغاز شد. البته رضاشاه پیش از این و در فاصله سال 1313ش تا 1314ش، تلاش کرد زمینه و بستر لازم برای توجیه افکار عمومی را فراهم آورد. برای مثال جشن‌ها و مراسم سخنرانی متعددی در این مقطع در تهران و دیگر شهرهای کشور برگزار شد. به هر صورت رضاشاه در روز عملی‌کردن این سیاست، به تمامی وزارتخانه‌ها به‌خصوص وزارت دربار و معارف دستور داد که مقدمات مراسم بزرگی را که به مناسبت آزادی زنان و احقاق حقوق ایشان بود، فراهم کنند. او در این مراسم که به مناسبت اعطای دانش‌نامه به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی برگزار شد، ضمن تبریک و تهنیت به مردم ایران، ابراز امیدواری کرد که این پیشرفت، نصیب همه زنان کشور حتی کسانی که در روستاهای دور و دراز کشور زندگی می‌کنند، شود. در واقع اگر بخواهیم به‌صورت دقیق‌تر صحبت کنیم، بعد از طرح جنجال‌برانگیز کشف حجاب، تعداد کمی از زنان کشورمان بودند که با آن همراه شدند. این زنان بیشتر اقشار فرنگی‌مآب را تشکیل می‌دادند که مسیر غرب‌گرایی را در پیش گرفته و در زمینه کشف حجاب فعالیت می‌کردند. این امر همچنین شامل زنان دربار نیز می‌شد. در واقع به واسطه حضور افراد در قدرت، زنان این متنفذین از نخستین کسانی بودند که به طرح کشف حجاب پاسخ مثبت دادند... .»