مداخل‌گیری و اختلاس معماران در دوره قاجار

سبک و شیوه خانه‌سازی در هر سرزمین از ویژگی‌های گوناگون اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی و حتی تاریخی جامعه و مردمان آنجا برمی‌آید. این پدیده در گذر زمان، یکی از ویژگی‌های آن مردمان و جامعه می‌شود؛ از این‌رو با بررسی ویژگی‌ها و جنبه‌های گوناگون خانه‌سازی تاریخی در یک سرزمین و جامعه می‌توان به دریافت‌ها و برداشت‌هایی جذاب، به‌ویژه از جنبه‌های تاریخ اجتماعی و زیست روزمره مردم آن جامعه رسید. هانری رونه دالمانی- جهانگرد و عتیقه‌شناس فرانسوی- که در میانه‌های دوره قاجار به ایران آمده، در کتاب «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» درباره سبک و شیوه خانه‌سازی ایرانیان در آن روزگار ماجراهایی جذاب روایت کرده است. او نخست با اشاره به نبود پدیده مقاطعه‌کاری (پیمانکاری) برای ساخت خانه در میان ایرانیان می‌نویسد: «در ایران مقاطعه‌کاری مانند اروپا وجود ندارد و در موقع ساختن عمارت باید به‌ معماران رجوع نمایند». او با اشاره به ویژگی‌های این روش خانه‌سازی، به آسیب‌هایی اشاره می‌کند که در روش کار معماران بازتاب می‌یافته است؛ «معمار هم به‌محض اینکه مشغول ساختمان شد پیوسته در فکر پیدا کردن راه مداخل است؛ با تهیه‌کنندگان مصالح می‌سازد و مبلغی از آنها می‌گیرد و مبلغی هم روزانه از بناها و کارگرانی که به ‌کار می‌گمارد می‌گیرد». دالمانی از کوشش بیهوده دارندگان ساختمان برای پیشگیری و جلوگیری از کم‌کاری یا دزدی این ‌دسته از معماران سخن می‌راند؛ «غالبا صاحب ساختمان برای اینکه از دزدی او جلوگیری کند مباشری تعیین می‌کند که بر امور ساختمانی نظارت داشته باشد اما غالبا معمار با مباشر هم ساخته و هر دو به همدستی یکدیگر مشغول اختلاس می‌شوند.» مصالح ساختمانی در ایران، دیگر مسئله‌ای است که نگاه این عتیقه‌شناس اروپایی را به‌خود می‌کشد؛ «تهیه مصالح هم زحمتی دارد، زیرا که مقدار آن کم و بهای آن هم بی‌ترتیب است و نرخ ثابتی ندارد، غالبا مصالح را در زمستان که ارزان‌تر است تهیه می‌کنند و در تابستان به‌کار می‌برند.»  روش فردی و سنتی ساختمان‌سازی در ایران روزگار قاجار به باور دالمانی مسئله‌ها و گرفتاری‌هایی پدید می‌آورده است. او در این‌باره می‌نویسد: «برای اینکه معمار استفاده بیشتری بکند در ساختن عمارت شتابی ندارد و کارهای ساختمانی به‌کندی صورت می‌گیرند. بنا و کارگر همه مطیع استاد معمار هستند و باید به‌دستور او کار کنند».

جهانگرد فرانسوی پس از اشاره به آسیب‌ها و دشواری‌های ساخت خانه‌های ایرانی در زمان قاجار به جزئیاتی اشاره می‌کند که موجب می‌شده است ماندگاری خانه‌ها افزایش یابد؛ «شالوده عمارات محکم ریخته می‌شود. پس از آنکه پی کنده شد آن‌را با قلوه‌سنگ‌های مخلوط گل و آهک پر می‌کنند. سنگ‌ها و آجرهای بدنه دیوارها را با دقت به‌کار می‌برند و داخل دیوار را با پاره‌سنگ و پاره‌آجر مخلوط به‌ گل پر می‌کنند، ضخامت دیوار 5/1تا 2متر است. طاق زیرزمین‌‌ها را با آجر می‌زنند و احتیاجی به تیر و تخته ندارند اما دیوارهای عمارت را غالبا با خشت خام بالا می‌برند ولی نمای آنها آجر است.» او البته به کاستی‌هایی در خانه‌سازی کسانی اشاره می‌کند که به‌دلیل کم‌توانی مالی نمی‌توانسته‌اند از مصالح مناسب بهره ببرند؛ «اشخاصی که چندان بضاعتی ندارند تمام عمارت را با خشت و گل می‌سازند و چون می‌خواهند صرفه‌جویی کنند خاک سطح خانه را برای فراهم کردن خشت و گل به‌مصرف می‌رسانند و به همین علت است که خانه‌ها گود و مرطوب می‌شوند.»