کمبود تاکسی در دهه 40 چه مسئله‌هایی پدید آورد

تاکسی همچون بسیاری دیگر از پدیده‌های نوپدید در تاریخ معاصر جهان که به ایران رسیده‌اند، تا زمانی دراز، هم از جذابیت‌ها و هم از گرفتاری‌های گستره اجتماعی این سرزمین به شمار می‌آمد. درشکه‌ها و کالسکه‌ها تا پیش از آنکه اتومبیل، مسئولیت جابه‌جایی مردم را در شهرها بر عهده بگیرد، مهم‌ترین وسیله‌های جابه‌جایی فردی و گروهی به شمار می‌آمدند. نخستین تاکسی‌ها در سپیده‌دم سده بیستم میلادی در جامعه‌های غربی به کار گرفته شدند و تا پایان جنگ جهانی اول، در کنار اتوبوس‌ها، جایگاهی مهم در جابه‌جایی مسافران یافتند. ایرانیان در سال‌های پایانی دوره قاجار رفته‌رفته با اتومبیل آشنایی بیشتری یافتند اما تاکسی، پدیده‌ای بود که در روزگار پهلوی اول در جامعه ایران پدیدار شد. با گسترش شهرها و شهرنشینی در ایران، اهمیت گسترش جابه‌جایی همگانی در شهرهایی چون تهران پررنگ شد. اتومبیل‌های «کرایه‌کش» نخستین نسل تاکسی‌های ایرانی در تاریخ به ‌شمار می‌آمدند که البته به ‌گونه‌ای پراکنده نه سازمان‌یافته در شهرهای بزرگ همچون تهران مسافران را درون شهر جابه‌جا می‌کردند. پاره‌ای روایت‌های تاریخی، نخستین کوشش شاید سازمان‌یافته اما غیردولتی برای پیدایش و گسترش شبکه تاکسیرانی در تهران را به اشرف‌الملوک فخرالدوله ـ شاهزاده خوشنام قاجاری ـ نسبت داده‌اند. دختر نیکوکار مظفرالدین‌شاه قاجار، با خرید و واردکردن چندین دستگاه اتومبیل و واگذاری آنها به چند راننده کم‌درآمد در پایتخت در میانه‌های دهه1320 خورشیدی، زمینه‌ای مناسب برای رواج شبکه تاکسیرانی فراهم آورد. تاکسی‌داری و تاکسیرانی همچون نخستین سال‌های آشنایی ایرانیان با اتومبیل که محبوبیت شغل شوفری را در پی آورد، جاذبه‌ای بسیار برای مردم داشت تا آنجا که بسیاری شیفته آن شدند. بسیاری از رانندگان تاکسی در سال‌های نخست رواج تاکسی، خود مالک تاکسی نبودند و به استخدام تاکسی‌داران درمی‌آمدند اما نیک‌اندیشی فخرالدوله گویی آنان را به آرزوی داشتن تاکسی رساند.

نخستین تاکسی‌های ایرانی، تنها یک مسافر سوار می‌کردند. این وضعیت اما در گذر زمان دگرگون شد و در دهه1340 خورشیدی مسئله‌هایی میان تاکسیرانان و مسافران پدید آورد. روزنامه اطلاعات که یکی از منابع ارزشمند تاریخ اجتماعی ایران در روزگار معاصر به شمار می‌آید، در گزارشی که یازدهم آذر1342خورشیدی نشر داده، از مسئله‌سازی این دگرگونی در ساختار تاکسیرانی پایتخت و ورود پلیس به آن روایت کرده است. پلیس تهران بر پایه گزارش روزنامه اطلاعات «از اهالی تهران خواست که چنانچه رانندگان تاکسی با داشتن مسافر، بیایند مسافر دیگری سوار کنند مسافران حق دارند به‌جای 15ریال 5ریال بپردازند». این درخواست پلیس با وجود نشر در روزنامه‌ها، نتوانست مسئله میان رانندگان تاکسی و مسافران را سامان بخشد و واکنش‌هایی در پی داشت. خبرنگار روزنامه اطلاعات از این رو کوشیده است بازتاب‌های این مسئله را میان رانندگان و مسافران بازتاب دهد؛ «یک مسافر تاکسی می‌گوید: من آمدم دستور پلیس را اجرا کنم. وقتی راننده با بودن من مسافر دیگری گرفت و مرا بعد از او به مقصد رساند 5ریال سکه رایج را دودستی تقدیمش کردم؛ در مقابل قیافه متعجب او، دستور پلیس را بازگو کردم. ناگهان راننده تاکسی از پشت رل پایین آمد وسط خیابان چنان بنای قشقرق و جنجال گذاشت که مخلص بلافاصله یک‌تومان دیگر به او دادم و خود را خلاص کردم.» یکی دیگر از مسافران درباره این مسئله پدیدآمده در آغاز دهه1340خورشیدی در زمینه جابه‌جایی شهری به کمبودی اشاره کرده که در زمینه شمار تاکسی‌های پایتخت وجود داشته است؛ «من از مسافران دائمی تاکسی هستم. دیروز مطابق معمول قصد داشتم به‌عنوان مسافر دوم سوار تاکسی شوم ولی درست نیم‌ساعت معطل شدم و تاکسی‌ها که اغلب یک مسافر داشتند من را سوار نمی‌کردند. خوشبختانه دوستی با ماشین شخصی سررسید و مرا سوار کرد. اگر قرار باشد دستور پلیس اجرا شود و مردم هم رعایت کنند همین بساط را هر روز خواهیم داشت چون به‌عقیده من در یک ساعت اول وقت صبح تعداد تاکسی‌ها کفاف احتیاجات شهروندان را نمی‌کند و باید فکر اساسی کرد.» پاره‌ای ویژگی‌های اجتماعی جامعه در آن روزگار، از دریچه اینگونه گزارش‌ها به نمایش درمی‌آید؛ مسئله‌ای که در گزارش روزنامه اطلاعات آمده است؛ «یک راننده تاکسی به‌ نام مجید می‌گفت اصلا چرا میان مردم و راننده دعوا می‌اندازند؟

بیایند نرخ تاکسی را یک تومان کنند و به ‌ما عملا حق بدهند مسافر دوم و سوم سوار کنیم؛ فقط در این صورت راننده‌ها باید قول شرف بدهند که اگر مسافر زن داشتند مسافر مرد نگیرند.»  مسئله پیش‌آمده میان تاکسی‌داران، مسافران و پلیس تهران در آن روزگار، همچنین می‌تواند نشان ‌دهد که ساختار تاکسیرانی پایتخت بیش از آنکه در نظارت شهرداری در جایگاه مدیریت شهری بوده باشد، در پیوند با نگرش انتظامی شناخته می‌شده است. پلیس پیش از این می‌کوشیده است با ابزارهای نظارتی به مسئله‌های این گستره سامان بخشد؛ نگرش و رویه‌ای که در دهه‌های بعد تاریخ ایران پیوستگی می‌یابد. روزنامه اطلاعات در پایان این گزارش به نقل از «مقامات پلیس» می‌نویسد: «در اجرای مقررات راهنمایی و رانندگی و ایجاد نظم و ترتیب در شهر همکاری مردم فوق‌العاده ضروری است [...] پلیس تهران بارها به رانندگان تذکر داده است که با داشتن مسافر حق ندارند مسافر دیگری بگیرند [...] ولی نه رانندگان توجه کردند نه مردم همکاری نمودند ولی در مورد اخیر چون صرفه و صلاح با مردم است در چند روز اخیر مشاهده شده که مردم همکاری می‌کنند».