سماق؛ نوشداروی دانش بنیان

سیده زهرا عباسی _ خبرنگار 

70درصد ایران درگیر خشکسالی است. اما در همین شرایط نگران‌کننده که کارشناسان پیش‌بینی می‌‌کنند، کشورهای خاورمیانه، هند، پاکستان، چین، افغانستان، ایران، شمال آفریقا و بخشی از آمریکای شمالی و جنوبی در ۲۵سال آینده با خشکسالی جدی و کاهش بارش مواجه خواهند شد، اهالی «خانیک» در دل کویر و با سختکوشی به تولید گیاه دارویی «سماق» سرگرم هستند؛ گیاه ارزشمندی که علاوه بر استفاده به‌عنوان چاشنی، این روزها مراحل تبدیل‌شدن به چند داروی صنعتی را هم در شرکت‌های دانش‌بنیان طی می‌کند.
ایران یکی از مهم‌ترین تولیدکننده‌های سماق در جهان محسوب می‌شود که علاوه بر جنگل‌ِهای خودرو، 2072هکتار مزرعه سماق به صورت دست‌کاشت هم دارد. خراسان‌رضوی، آذربایجان شرقی و کردستان مهم‌ترین استان‌های تولیدکننده سماق به‌صورت دست‌کاشت هستند، اما عنوان مهد سماق یا پایتخت سماق به روستای «خانیک‌» در قلب گناباد در استان خراسان رضوی رسیده است؛ روستایی که صد‌در‌صد اشتغال‌اش با این محصول سازگار با خشکسالی می‌گذرد و حالا در تکاپوی راه‌اندازی صنایع تبدیلی و تولید سماق ارگانیک است.

بهترین سماق جهان 
خانیک، روستایی کوچک با 600خانوار در 30کیلومتری شهر گناباد و در بخش کاخک شهرستان گناباد است. خانیک که طبق تحقیقات صورت‌گرفته در دانشگاه فردوسی مشهد، با‌کیفیت‌ترین سماق جهان را تولید می‌کند.
از 2072.5هکتار مزرعه دست‌کاشت سماق در کل کشور، بالاترین رتبه با 847هکتار در اختیار خراسان‌رضوی است که اغلب در شهرستان گناباد و روستای خانیک کشت می‌شود.
دهیار روستای خانیک عمر سماق دست‌کاشت در این منطقه را حداقل مربوط به 200سال پیش می‌داند و توضیح می‌دهد در 3دهه گذشته روستاهای اطراف چون کلات، زیرجان و کاخک هم بوته سماق خانیک را برای کشت برده‌اند.
محمدرضا رحمتی، محور اقتصاد خانیک را سماق می‌داند و به همشهری می‌گوید: سال‌های قبل بادام، گردو و زردآلود هم در این روستا تولید می‌شد، اما این محصولات به‌دلیل خشکسالی و آفت از صرفه اقتصادی خارج شدند و حالا صد‌در‌صد مردم خانیک به تولید سماق مشغول هستند.
به‌گفته وی، شرکت تعاونی روستا هم از 5، 6ماه پیش برای پودر و بسته‌بندی این محصول با اشتغال 12نفر به‌صورت مستقیم مشغول به‌کار شد و با اجاره 50هکتار زمین از منابع طبیعی در پی توسعه کشت این محصول است.
رحمتی مهم‌‌ترین مشکل اهالی را اراضی زیرکشت می‌داند که متعلق به منابع طبیعی است و از این‌رو درخواست می‌کند این اداره صدور مجوز برای کشاورزان را تسهیل کند.

تسهیلات برای علاقه‌مندان
سماق سالی یک‌بار و آن هم در شهریور بار می‌دهد. میانگین تولید سماق در هر هکتار تا 300کیلوگرم برآورد می‌شود که هر کیلوگرم آن 50تا 60هزار تومان به فروش می‌رسد؛ 24میلیون تومان درآمد هر هکتار محصول سماق است که اغلب 50درصد آن سهم کارگرانی است که در فرایند برداشت محصول از اراضی با شیب تند مشارکت می‌کنند و در نهایت با احتساب هزینه‌های تولید 30درصد آن به‌عنوان سود خالص برای کشاورز می‌ماند. اما آنچه سماق را در سال‌های اخیر به‌عنوان یک محصول ارزشمند مورد توجه قرار داده، مقاومت آن در برابر خشکسالی، کشت به‌صورت دیم، ارزآوری و ارزش دارویی آن است؛ نکته‌ای که مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهادکشاورزی به آن اشاره می‌کند. 
حسین زینلی از مجموع 2072هکتار سطح زیرکشت این گیاه دارویی 1931هکتار را دیم و 141هکتار را آبی اعلام می‌کند. او به همشهری می‌گوید:‌ در روستای خانیک گناباد علاوه بر زمین‌های دست‌کاشت عرصه‌های طبیعی هم در اختیار مردم قرار دارد. به همین دلیل آمار اعلام شده از سوی جهادکشاورزی این شهرستان بالاتر از آمار وزارتخانه‌ است. طبق اعلام جهادکشاورزی گناباد، مجموع زیرکشت سماق در شهرستان گناباد 1350هکتار و روستای خانیک 1150هکتار است. مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهادکشاورزی از ارائه تسهیلات به علاقه‌مندان کشت و تولید این گیاه‌دارویی، تکمیل زنجیره ارزش سماق از سوی وزارت جهادکشاورزی و تولید چند دارو از سماق در شرکت‌های دانش‌‌بنیان را بخشی از اقدامات این نهاد برای توسعه و حمایت از تولیدکنندگان این بخش می‌داند. زینلی تصریح می‌کند: تا چند سال پیش کسی چندان ارزش سماق را نمی‌دانست و به آن اهمیت نمی‌داد و فقط مردم محلی محصول را از رویشگاه‌های خودرو برداشت می‌کردند، اما حالا علاوه بر بسته‌بندی در اندازه‌ها و انواع مختلف، موج صادرات هم به راه افتاده است و سماق آرام‌ آرام جایگاه خود را در صنایع فرآوری و غذایی باز می‌کند. او همچنین از کشت ارگانیک محصول با کمک از سوئیس در خانیک و پیگیری برای ثبت ملی و دریافت نشان جغرافیایی سماق نیز خبر می‌دهد.

سماق ارگانیک خانیک 
برداشت سماق از نیمه مرداد در روستای خانیک به پایان رسیده و حالا فرایند بسته‌بندی این محصول در حال انجام است. جشن محلی برداشت سماق هم به سیاق هر سال برگزار شده ‌و مدیر جهادکشاورزی شهرستان گناباد در تأیید صحبت‌های مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهادکشاورزی به همشهری می‌گوید: محصول ارگانیک روستای خانیک از اتحادیه اروپا گواهی دریافت کرده ‌و به کشورهای مختلف ازجمله روسیه، آلمان، فرانسه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس صادر می‌شود. رمضانعلی قاسمی با اشاره به اشتغال 600خانوار روستا در تولید سماق تصریح می‌کند که سماق این شهرستان به‌صورت کاملا طبیعی و بدون سم و کود کشاورزی پرورش می‌یابد و تولید می‌شود، طعم و بوی مطبوع و رنگ مناسبی دارد.
خانیک، مهد سماق ایران و محل تولید مرغوب‌ترین سماق جهان است؛ محصولی که این روزها بازار خود را در کشورهای اروپایی پیدا کرده و همین موضوع موجب شده است تا اهالی روستا به فکر درآمدزایی بیشتر از آن بیفتند.
شرکت تعاونی روستا با همت باغداران روستای خانیک، دهیاری و شورای اسلامی، شرکت تعاونی باغداران چهارفصل خانیک تشکیل و با راه‌اندازی کارگاه فرآوری، محصول تولید‌شده از کشاورزان را خریداری و پس از فرآوری و بسته‌بندی به بازار مصرف عرضه می‌کند. این شرکت تعاونی بیش از 100سهامدار دارد و حالا با راه‌اندازی آن، برخلاف سال‌های گذشته صفر تا صد فرایند تولید محصول از برداشت، فرآوری، بسته‌بندی و صادرات در داخل روستا انجام می‌شود. اهالی امیدوارند در سال‌های آینده سس سماق و انواع گیاهان دارویی بر پایه سماق را هم تولید کنند.

مکث
مشارکت جوانان روستا
جوانان روستای خانیک، دستگاهی طراحی کرده و ساخته‌اند که قادر است علاوه بر جداسازی دانه از چوب خوشه، پودر سماق را از هسته جدا کند که تمام استانداردهای محصول تولیدی را داشته باشد و فقط پودر خالص سماق در مراحل بعد وارد دستگاه‌های بسته‌بندی شود.‌