بیابان در‌آغوش دریا

سمانه نگاه - نیما فریدمجتهدی‌
دکتری هواشناسی-دکتری آب وهواشناسی

این روزها شاهد هشدارهای گاه‌و‌بیگاه در زمینه کاهش تراز آب دریای کاسپین هستیم. این عبارت، سخن روز محافل علمی، اجرایی و حتی جوامع محلی سواحل جنوبی این دریاست. کاهش یک‌و‌نیم متری تراز آب دریای کاسپین یعنی کمترین تراز در 30سال اخیر. هرچند این عدد هنوز به کمترین میزان تراز 50سال اخیر در سال1356 که برابر با 28/26- متر بود، نرسیده ‌است. گاهی نیز اشاراتی به نقش و تأثیر این عقب‌نشینی بر اکوسیستم ساحلی و حتی تالاب‌هایی مانند انزلی و مردمان حاشیه آن می‌شود. با وجود ارگان‌های متولی بسیاری که وظیفه شناخت و پایش دریای کاسپین را به‌عهده دارند هنوز شناخت از دریای کاسپین، حداقل درمنابع و مستندات مرتبط با بخش ایرانی آن، بسیار محدود بوده و سندی فراگیر در مورد آن ارائه نشده ‌است.
از سوی‌ دیگر، عدم‌تعامل کافی کشورهای همجوار ایران، به دلایل زیادی ازجمله محافظه‌کاری بازمانده از زمان شوروی سابق، رسیدن به دیدگاه مشترک در این زمینه را با مشکل بیشتری مواجه کرده ‌است. نگاهی به اظهارنظرهای متخصصان و کارشناسان ارگان‌ها و مراکز علمی مرتبط با دریای کاسپین، این عدم‌هماهنگی را که بخش مهمی از آن به‌دلیل عدم‌اشتراک‌گذاری داده‌های طرف‌های مقابل است، بیشتر عیان می‌کند. در‌حالی‌که برخی هرگونه دست‌اندازی انسانی و کاهش آب رودخانه ولگا را به کلی انکار می‌کنند، برخی مستندات علمی و مشاهداتی، عامل اصلی این کاهش تراز را سوء‌مصرف و دخل و تصرف کشور روسیه روی این رودخانه نشان می‌دهند. 
به هرروی آنچه این روزها نسبت به آن تردید کمتری وجود دارد کاهش ورودی رودخانه ولگا به‌عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده آب این پهنه آبی است. آنچه مسلم است، فارغ از هرگونه دست‌اندازی‌های انسانی بر رودخانه ولگا، مسئله تغییر آب‌وهوا در حوزه دریای کاسپین به شدیدترین وجه ممکن در حال مشاهده است. نگاهی به نقشه‌های ناهنجاری دمایی در منطقه خوارزم و شمال دریای کاسپین نشان از ناهنجاری افزایشی میانگین دمای هوا به میزان 2درجه‌ از سال 2000 تا 2021 است. اگر بخواهیم دیدگاهی مناسب‌تر در این زمینه داشته باشیم‌ باتوجه ‌به ذات بیابانی بیشتر مناطق حوزه جغرافیایی دریای کاسپین، طبیعتا آن چیزی که موجب تعادل اکولوژیک مناطق بیابانی می‌شود، اندک بارشی است که در فصل سرد یا مرطوب سال به این مناطق نزول می‌کند. بنابراین تحلیل شرایط دمایی زمستان یا فصول سرد دیدگاه بهتری به مخاطب ارائه می‌کند. 
بررسی شرایط دما در فصل زمستان (دسامبر، ژانویه و فوریه) نشان از ناهنجاری مثبت دمایی به میزان 4درجه سلسیوس برای میانگین دمای هوا به‌ویژه برای مناطق شمال و شمال‌غربی دریای کاسپین (منطبق بر حوضه آبریز ولگا به‌عنوان تامین‌کننده ورودی دریا) دارد. 
این مسئله را می‌توان در شرایط دمایی فصل سرد سال که بازه بلندتری (نوامبر تا آوریل) را دربرمی‌گیرد نیز مشاهده کرد. فارغ از دلایل انسانی یا طبیعی کاهش تراز آب این دریا و نوسان‌های طبیعی دریای کاسپین، درنظر نگرفتن شرایط دگرگون‌شده آب‌وهوایی در حوضه آبریز آن، ساده‌اندیشی است و منجر به حذف مولفه بسیار مهمی در تشدید اثرهای این مولفه‌ها می‌شود. گرمایش شدید، به همراه خشکسالی‌های مستمر به‌ویژه در مناطق شرقی و شمال دریای کاسپین منجر به از بین رفتن تعادل اکولوژیک در بیابان‌های وسیع منطقه شده ‌است.
همین مسئله سبب شده بیابان‌های منطقه و یا به بیان بهتر کانون‌های گسیل گردوخاک منطقه از میانه دهه1390 شمسی رفتاری متفاوت را به نمایش‌ بگذارند. رفتاری که حداقل از دیدگاه هواشناسی در تاریخ ثبت 70ساله داده‌های آن و هم تجربه صدساله مردم محلی غیرمعمول و شاخص بوده ‌است. بنابراین رفتارهای محیطی نیز نشان از تغییرات عمیق محیطی در این حوزه دارد. هدف این یادداشت نیز بررسی ابعاد و تأثیر افت تراز دریا و عقب‌نشینی آن بر ایجاد مخاطره‌ای جدید برای ساکنان مناطق ساحلی و پس‌کرانه‌های این دریاست. یکی‌از مسائلی که در بحث‌های پیرامون تبعات تغییر آب‌وهوا در مناطق ساحلی مطرح می‌شود، افزایش تراز آب دریاهای آزاد است. این مسئله با‌توجه ‌به آب شدن یخ‌های قطبی، در حال وقوع است و اتفاق خواهد داد و نشانه‌هایی از این اتفاق در مناطق مختلف جهان قابل ردیابی است. نکته اساسی در زمینه تغییر تراز آب اینکه افزایش آن مربوط به دریاهای آزاد است. در مورد حوضه‌های بسته مانند دریاچه‌ها، در اینجا کاسپین، رفتار پهنه‌های آبی با‌توجه ‌به منبع تغذیه و همچنین خروجی می‌تواند معکوس باشد. 
این مسئله عمدتا به‌دلیل 2 عامل اثر خود را بر پهنه‌های آبی بسته می‌گذارد؛ کاهش بارش به‌عنوان مولفه مثبت بیلان آبی و افزایش تبخیر به‌عنوان مولفه منفی آن. با‌توجه ‌به کاهش بارش در حوضه‌های مختلف آبریز دریای کاسپین، افزایش تبخیر در اثر افزایش دما و همچنین عدم‌ارتباط مستقیم حوضه اورال به یخ‌های قطب شمال، تأثیر احتمالی تغییر آب‌وهوا بر تراز آب این دریا، طبیعتا کاهشی است. اما داستان نوسان‌های تراز دریای کاسپین سابقه دیرینه دارد. از شواهد مختلفی که در کرانه‌های جنوبی این دریا به‌عنوان مواریث ژئوموفولوژیکی و زمین‌شناسی باقی مانده مانند سواحل فسیل در پای رشته‌کوه‌های البرز و وجود دریابارها نشان از تاریخی بودن این نوسان‌ها دارد. در هر صورت از زمانی که پایش تراز این دریا رویه‌ای مستند‌گرفت (‌ اطلاعات آن موجود است) دریای کاسپین دارای رفتاری نوسانی بوده‌ است. هرچند برآوردها و مطالعات در زمینه علل اصلی این نوسان همیشه با چالش عدم‌قطعیت و عدم‌توافق همگانی همراه بوده‌است.
 نوسان‌های تراز دریا، گاهی منجر به کاهش ترازهای مشخص مانند آنچه در سال1356 و همچنین افزایش تراز و پیشروی مانند آنچه در دهه70 و به‌ویژه سال74 رخ داد، شده ‌است. در 26سال اخیر، دریای کاسپین شاهد افت 1.5متری تراز آب بوده ‌است. اگرچه دریای کاسپین در تاریخ خود کاهش‌ها‌ و افزایش‌های متعددی را به‌خود دیده و این تغییر اخیر نیز بنا به‌نظر بسیاری از محققان به‌صورت یک تغییر عادی درنظر گرفته شده است، ولی برداشت آب از رودخانه‌های منتهی به این دریا هیچ‌گاه به این میزان نبوده است. بنابراین کاهش فعلی تراز آب با ‌توجه ‌به تغییرات آب‌و‌هوایی می‌تواند به‌عنوان یک کاهش بی‌بازگشت تلقی شود که بزرگ‌ترین دریای آب شیرین دنیا را تهدید می‌کند.

متن کامل را در  همشهری آنلاین بخوانید