درخشش ادبیات فارسی از چین تا آمریکا

جواد نصرتی

سده‌هاست از قله رفیع اوج ادبیات فارسی گذشته‌ایم و هرگز به شکوه و جلال فردوسی و سعدی و حافظ، نزدیک هم نشده‌ایم اما چشمه‌ای که آن دوران جوشیده، نه فقط همچنان ما را سیراب می‌کند، که بخشی از ادبیات دنیا هم وامدار جوشش ناتمام آن است.
ادبیات فارسی از چین در شرق گرفته تا آمریکا در غرب‌، به واسطه جلال و شکوه و نوابغ بی‌تکرارش، میراثی عمیق و فراموش‌‌نشدنی به‌جا گذاشته است. در سفرنامه‌های تاریخی بارها از نفوذ ادبیات غنی فارسی بر جوامع مسلمان چینی سخن رفته و تقریبا همه فارسی‌زبانان از تأثیر ادبیات ایران بر تمدن هند خبر دارند. اما این فقط یک کرانه از نفوذ ادبیات فارسی است؛ در آن سو، بهترین روزگار ادبیات آلمانی و انگلیسی هم از سرچشمه فارسی نوشیده و با سحر و جادوی سعدی و حافظ و خیام سرخوش شده است.
در انگلیس، اسکات فیتزجرالد در سال1859 نخستین ترجمه از رباعیات خیام را منتشر کرد، درست در همان سالی که داروین کتاب تاریخ‌ساز منشال گونه‌ها را چاپ کرد. امروزه، این 2کتاب را از اثرگذارترین مطبوعه‌های دوران ویکتوریایی می‌دانند. جهان‌بینی خیام، اثری عمیق بر تفکر ادبای دوره ویکتوریایی داشت و ترجمه رباعیات خیام، که البته بسیاری آن را بیشتر یک برداشت آزاد می‌دانند تا ترجمه، در شکل‌دهی به ادبیات انگلیس در آن دوران نقش داشت. در همین دوران، بازگشت به دوران کلاسیک در آلمان، توجه گوته ادیب سرشناس آلمانی را به ادبیات ایران به‌خصوص حافظ جلب کرد. او چنان مجذوب شاعر شیرازی شد که در ستایش او به آلمانی شعر سرود و دیوان شرقی-غربی را با الهام از ادبیات ایران نوشت. او در این کتاب، از نمادها و عناصر ادبیات ایرانی استفاده می‌کند و واژه‌های زیادی همچون خود دیوان، ساقی، بلبی، درویش، حوری و... را با همان شکل استفاده می‌کند. جنبش توجه به ادبیات فارسی در همان دوران اوج گرفت و ژوزف فون هامر پورگشتال، خاورشناس و ادیب اتریشی جذب ادبیات و زبان فارسی شد. او دیوان حافظ را ترجمه کرد و کتابی درباره تاریخچه فصاحت زبان فارسی نوشت. همین 2کتاب، منبع آشنایی رالف والدو امرسون، یکی از بنیان‌گذاران ادبیات مدرن آمریکا بوده و علاقه‌مندی او به ادبیات فارسی و به‌خصوص حافظ و سعدی از همین جا شکل گرفته است. رالف واندو امرسون شاعر، فیلسوف، نویسنده و از بنیان‌گذاران مکتب توجه به ماوراء الطبیعه بوده و گفته می‌شود بخشی از جهان‌بینی او از نوع نگاه سعدی به دنیا الهام گرفته است. او درسال 1864 در مقاله‌ای به ستایش از سعدی پرداخته و بارها در نوشته‌ها و یادداشت‌هایش به حافظ و سعدی اشاره کرده است. امرسون اثری عمیق بر ادبای نسل‌های بعدی آمریکا داشته و همچنان یکی از بزرگان ادبیات آمریکا به شمار می‌رود. از این‌رو می‌توان گفت تاثیری که او از ادبیات فارسی گرفته، همچنان در آمریکا زنده است، همانطور که میراث فیتزجرالد و گوته، همچنان در آن سوی اقیانوس زنده است.