اربعین عراقی ، اربعین ایرانی

مصطفی شوقی

این روزها در کنار بزرگراه‌‌ها تابلوهایی با مضامین مذهبی وجود دارد که به نوعی دعوت به شرکت در پیاده‌روی اربعین است. از دهه دوم محرم هم کم‌کم دوربین‌های تلویزیونی به جاده‌های عراق در فاصله‌های دور از کربلای معلی می‌روند و از روند حرکت مردم عراق از جزیره فاو در دورترین نقطه جنوبی سرزمینی تا کربلا با عنوان « من البحر الی النحر» (از دریا تا مکانی که سر حضرت حسین علیه السلام بریده شد – اشاره به آب و تشنگی هم دارد) گزارش تهیه می‌کنند. از جاده‌های جنوبی عراق تا استان‌های شرقی و غربی و حتی شمالی کم و بیش موکب‌های کوچک و بزرگ منتهی به کربلا را می‌بینی ... موکب‌هایی که گاه قدمت آنها تا 50سال تاریخ دارد.
عراق سرزمین شعائر و سنت‌های مذهبی است. مناسکی که گاه خاص و متعلق به مردم عراق است. با این حال اربعینی که شکل پیاده‌روی و یا مشابه از آن یاد می‌شود گرچه خاصیتی عراقی دارد اما در یک دهه اخیر با حضور پرشور زائران، بخصوص ایرانی کشورهای لبنان، بحرین، کویت، عربستان، پاکستان، افغانستان، آذربایجان و... برگزار می‌شود. نکته مهم در برگزاری سنت اربعین عراقی پیاده‌روی و استراحت در موکب‌های میان طریق یا راه است. موکب در فرهنگ عربی یا مظیف در واقع جدا از فضای رسمی خانه و گاه بهتر، مهمانسرای طایفه یا محله و یا فرد است که تنها کارکردی خاص در اربعین ندارد و در طول سال در مناسبت‌های جشن و عزا برقرار است. موکب‌ها در زیارت اربعین جایگاه مهمی دارند و از عناصر اصلی سنت‌های عراقی-عربی محسوب می‌شوند.
پس اربعین به شکلی که برگزار می‌شود سنتی عراقی-عربی است و بر همین اساس مهمان‌پذیری و شوق مهمان داشتن در مراسم اربعین و خدمت به آنچه زائران امام حسین علیه‌السلام می‌نامند، عنصری جدا‌نشدنی در مراسم اربعین است.
در تجربه سال‌های حضور در پیاده‌روی اربعین درک کرده‌ام که عراقی‌ها که مردمی با احساسات عمیقی در محبت اهل‌بیت علیه‌السلام هستند، از حضور ایرانیان در اربعین بسیار خوشحال می‌شوند. در سالی که به‌دلیل کرونا مرزها بسته بود در عراق بودم و در مراسم اربعین شرکت کردم. خیلی از آنها سراغ ایرانی‌ها را می‌گرفتند و می‌گفتند که مراسم امسال ما رونق ندارد، چرا نیستید! بیایید. و یادم است که فردی عراقی در منطقه جدول غربی در نزدیکی خان نخیله که شیعیان بسیار خوبی دارد، به شوخی می‌گفت دلم برای نصف و نیمه خوردن غذای عراقی توسط زائران ایرانی تنگ شده... کاش بودید و غذای ما را نیم‌خورده می‌کردید!!
دقیقا همین شوخی تلخ در عراق امروز می‌تواند مرزی باشد میان اربعین عراقی و اربعین ایرانی.در اربعین عراقی آنها سبک هستند، کوله‌پشتی کوچکی دارند و راه می‌روند و کمی می‌خوابند و مختصر غذایی می‌خورند و خود را معمولا از نجف طی 2یا 3 روز به کربلا می‌رسانند. در کربلا نصف روزی حداکثر مقیم هستند و می‌روند. معمولا چند ده نفره حرکت می‌کنند و یا در گروه‌های 2یا 3نفری. در اربعین ایرانی وسایل به‌شدت زیاد، یک روز یا 2روز در نجف می‌مانند، بعد از آن به‌دلیل اینکه تجربه پیاده‌روی مداوم را ندارند 4یا 5روز در راه هستند، به همین دلیل بیش از نیم روز را استراحت می‌کنند و حرکتشان کند است. در کربلا 2یا 3روز می‌مانند و بعد خود را به سامرا و یا کاظمین می‌رسانند. در واقع زیارتی که باید حداکثر در 5روز تمام شود معمولا تا 10روز طول می‌کشد. عراق یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت در دنیاست. براساس منابع رسمی دولتی در 8ماه ابتدایی سال عراق 82میلیارد دلار نفت صادر کرده است. بسیار بیشتر از ایران در طول 2سال اخیر. مردم عراق اما به‌دلیل ساختار ناسالم روابط قدرت یکی از کم‌بهره‌ترین کشورهای جهان در بهره‌وری ثروت عمومی در زیرساخت‌های زندگی است. در عراق برق سراسری تقریبا وجود ندارد و مردم از طریق موتورهای دیزلی برق تهیه می‌کنند، آب آشامیدنی تصفیه شده لوله‌کشی سراسری وجود ندارد و زیرساخت‌های بهداشتی و راه‌های مواصلاتی تقریبا نیست و...
فقدان حداقل‌های زندگی در این کشور در کنار حجم وسیعی از زائران برای چند روز می‌تواند روند غیرمعمول هر روز و همیشگی را با بحران جدی مواجه کند. از یک سو شوق خدمت کردن به زائران ایرانی توسط عراقی‌ها یک امر بدیهی و واقعی و برخاسته از قلب آنهاست و از سوی دیگر اما با ته کشیدن منابع و حجم وسیع جمعیت، عملا همه‌‌چیز قفل می‌شود و راهی هم دیگر باز نیست. شاید بسیاری از مردم ایران به دلایل اقتصادی نمی‌توانند به عتبات عالیات عراق سفر کنند و اربعین فرصت سالی یک زیارت برای همه است. با این حال کارنامه دولت‌های متعدد در 14سال اخیرکه نشان می دهد حضور ایرانیان سال‌به‌سال بیشتر شده است، درخشان نیست. وزارتخانه‌های مسئول همانند وزارت راه و شهرسازی هنوز نتوانسته حداقل‌های ارتباطی برای رسیدن به مرزها را ایجاد کند و همواره مردم در دو سوی مرز ایران با مشکلات بسیاری مواجه هستند. حال آنکه قطعا وضعیت راه و وسیله ارتباطی در ایران بسیار بهتر از عراق است. اربعین به شکلی که برگزار می‌شود، مراسمی عراقی است. این اصل را اگر بپذیریم حضور ما ایرانیان در موکب‌های عراقی حضور مهمان است. حتی اگر موکب دولتی بزنیم. اصل سرزمینی عراق را باید بپذیریم. گاه شنیده می‌شود که حضور ایرانیان در مراسم اربعین مثلا نشان از قدرت ماست و یا ما آنجا را فتح کردیم و از این حرف‌ها که اصلا سازنده نیست. عراقی‌ها بسیار مهمان‌نواز هستند خیلی بیشتر از هر ملت دیگری که دیده‌ام اما اهانت به‌خود را نمی‌پذیرند. در عین حال بسیار زیاد ایرانیان را دوست دارند. در سال‌هایی که در مراسم اربعین بوده‌ام هیچ‌چیز جز گفت‌وگو روی موضوعات اشتراکی در ارتباط انسانی با برادران عراقی‌ام راهگشا نبوده است و چه اشتراکی بالاتر از عشق و ارادت به مولایمان حسین جان علیه‌السلام. بهتر این است که زائر اگر آمد به حرم 2قدم عشق بورزد، 3قدم فکر کند.