تربیت عملگرا تربیت محیط‌زیستی

سعیده کریمی، فعال محیط‌زیست

پیچیدگی‌های زندگی شهری و از همه مهم‌تر، الکترونیکی شدن بسیاری از فعالیت‌ها طی سال‌های اخیر، ارتباط فیزیکی افراد با محیط پیرامون را بسیار کمتر کرده است. کودکان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با روی آوردن به سمت بازی‌های الکترونیکی و فضای مجازی بعضاً کم تحرک، کسل، خسته، افسرده و یا حتی پرخاشگر می‌شوند. در این میان افزایش ارتباط کودک با طبیعت و لذت کشف آن، بی‌شک می‌تواند تأثیر بسزایی در نشاط و تحرک بالای او ایفا کند.
از سوی دیگر و در بین جامعه بزرگسال نیز می‌توان گفت: مشکلات محیط‌زیستی ارتباط جدایی‌ناپذیری با میزان علاقه به طبیعت دارد و ایجاد این حس تعلق خاطر در افراد و در ادامه ایجاد دغدغه در راستای آن را می‌توان راهکاری مثمرثمر تلقی کرد.
از آنجایی که طبق تعاریف، تربیت محیط‌زیستی کودکان، یک فرایند دائمی تلقی می‌شود، افراد را به کسب آگاهی‌های محیط‌زیستی، دانش، ارزش‌ها، مهارت‌ها و تجربیات قادر می‌سازد تا به‌صورت انفرادی و یا جمعی درباره مسائل محیط‌زیستی زمان حاضر و آینده تصمیم گرفته و با توجه به نیازهای نسل آینده آنها را حل کنند. شروع این فرایند باید از خانه بوده و در مدرسه، جامعه و رسانه‌ها تکمیل شود.
این شیوه تربیت، به اصلاحِ باورهای کودکان می‌انجامد و مفاهیم، ملکه ذهن آنان خواهد شد و باعث نهادینه شدن ارتباط مثبت و علاقه بین محیط‌زیست و کودک می‌شود. البته ما زمانی در تربیت محیط‌زیستی کودکان موفق خواهیم بود که والدین آگاهی لازم را داشته باشند و همان گونه که اشاره شد؛ همزمان با پرورش کودکان و نسل آینده، نباید از آگاهی بخشی و تقویت حس شهروندی و دغدغه‌مند کردن جامعه بزرگسال نیز غافل شد؛ زیرا در یادگیری و آگاهی بخشی به کودکان، دانش اندوزی به‌تنهایی مؤثر نخواهد بود، بلکه رفتار بزرگسالان در مهارت آموزی کودکان تأثیر مستقیم و بسزایی می‌گذارد و تفاوت بین گفتار و رفتار حین تربیت محیط‌زیستی نتیجه‌ای جز سردرگمی کودک در پی نخواهد داشت. پس اگر به‌عنوان آموزش دهنده با کودکان برخورد دارید، ضروری است که ابتدا خود الگوی مناسب و منطبق با آموزه‌ها برای آنان باشید.
در تعریف عملیاتی تربیت محیط‌زیستی می‌توان گفت؛ این یک فرایند تبدیل آگاهی به عمل است که با مشارکت عملی فرد یا گروه در جهت بهینه ساختن محیط یا جلوگیری از تخریب آن صورت می گیرد. این بدان معنی است که فعالیت‌های مشارکتی، گزینه مناسبی جهت موفقیت در این مسیر است. بررسی تجربیات سایر کشورها نشان می‌دهد که یادگیری به‌صورت پروژه محور و با روش‌های مشارکت فعال و همچنین آموزش در فضای باز نتایج بسیار خوبی را در پی داشته است.
به‌طور مثال، در روش پروژه محور جست‌وجوی یک مشکل محیط‌زیستی، شناسایی دانش پایه‌ای آن مشکل، فرضیه‌سازی توسط کودک، تجزیه و تحلیل با همکاری یاددهنده و نتیجه‌گیری ازجمله مراحل اصلی کار بوده که به‌عنوان یکی از روش‌های یادگیری فعال بر کار تجربی و خلاقانه کودکان تکیه دارد.
همچنین نظریه پردازان یادگیری معتقد هستند که در برنامه‌های آموزشی در فضای باز، هرچه همکاری‌های گروهی بین کودکان بیشتر باشد، احساس مسئولیت شهروندی در آنان افزایش یافته و به‌تبع آن، حس اعتماد ‌به‌ نفس تقویت می‌شود و در نهایت تربیت محیط‌زیستی به‌صورت پایدار صورت می‌گیرد. مهم‌ترین ویژگی این نوع یادگیری ایجاد چالش، لذت، ارتباط، خودآگاهی و دگرآگاهی است.
پس می‌توان نتیجه گرفت؛ از آنجایی که کودکان بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گروه انسانی‌اند که حدود 30درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و مسئولیت برقراری ارتباط با نسل آینده را برعهده دارند، توجه ویژه به ایجاد نگرش مثبت به محیط‌زیست در آنان ضروری به‌نظر می‌رسد‎؛ چه در آموزشی‌های رسمی، غیررسمی و آزاد می‌توان این رابطه را یافت.
با توجه به مواد ذکر شده در پایان می‌توان به برخی از راهکارهای ساده که می‌تواند توسط هر کسی که به نوعی با کودکان در ارتباط است عملیاتی شود، اشاره کرد:
1 آموزش در موقعیت یادگیری؛ به‌طور مثال، در زمان قدم زدن در طبیعت و مشاهده روشن کردن آتش توسط افراد.
2داستان خوانی: مواظب باشید داستان‌هایی را برای کودکان بازگو نکنید که در آنها حیوانات با صفات منفی معرفی شده باشند.
3آموزش به کودکان در قالب بازی و وقت‌گذرانی با آنان در طبیعت
4دادن مسئولیت‌های محیط‌زیستی به کودکان؛ نظیر یک باغبان کوچک مسئول گل‌های منزل و یا حامی حشرات کوچکی مثل مورچه باشند.
5تمرین صرفه‌جویی؛ به‌خصوص در مصرف آب و انرژی.
6ایجاد حس مهربانی با حیوانات؛ این تمرین در هنگام مواجه با حیوانات مختلف قابل انجام است.
7تمرین نگهداری وسایل کودک در چرخه مصرف؛ به‌طور مثال، اهداء لباس به کودکان  کوچک تر، تعمیر اسباب بازی با مشارکت خود کودکان، مبادله یا تاخت اسباب بازی و کتاب با سایر همسالان.
8نمایش انیمیشن‌هایی با شخصیت‌های حیوانات و مستندهای محیط‌زیستی برای کودک.