همسایه 800 ساله
بقعه علامه طرشتی؛ میراث به‌جا مانده از دوره سلجوقیان
پریسا امیرقاسم خانی|خبرنگار:
اگر به جنوب محله تاریخی طرشت بروید بوستان 8هزار‌مترمربعی را خواهید دید که هم می‌توانید گشتی در آن بزنید و از هوای بهاری لذت ببرید و هم به زیارت «شیخ عبدالله طرشتی» بروید. در بوستان طرشت ساختمانی به مساحت حدود 2هزار‌مترمربع قرار گرفته و اطراف ساختمان هم حسینیه، قبرستان، فضای سبز و کتابخانه به چشم می‌آید. در ورودی نام «بقعه متبرکه شیخ عبدالله طرشتی» روی پلاکاردی سبز رنگ نوشته شده است. داخل ساختمان، سنگ قبر سبز رنگ علامه طرشتی میان ضریح به چشم می‌خورد. اغلب مردم محلی از این بقعه به‌عنوان زیارتگاه یاد می‌کنند و گاهی برای گرفتن حاجت و دعا خواندن بر سر قبر علامه می‌روند ولی علامه طرشتی چه کسی بود و بقعه آن چگونه شکل گرفت؟
در کتاب‌های تاریخی از جمله معجم البلدان و مجالس‌المؤمنین از علامه طرشتی به‌عنوان خواجه جعفر بن‌محمد بن‌موسی بن جعفر معروف به شیخ الکبیر نام بردند که شهرت وی خواجه جعفر وکنیه‌اش ابومحمد دوریستی بود. او اواخر قرن پنجم هجری قمری یعنی حدود 800سال قبل و زمان حکومت سلجوقیان در همین محلی که امروز آن را بقعه علامه طرشتی می‌خوانند زندگی می‌کرد. آن زمان طرشت روستایی بسیار خوش آب و هوا بود و چون شهرری پایتخت به شمار می‌رفت و طرشت دورترین روستا به پایتخت محسوب می‌شد به دوربست شهرت داشت که در محاوره دوریست هم می‌گفتند. نام کنیه علامه نیز از زادگاهش می‌آید. او در عصری که شیعه قدرت چندانی نداشت مجتهد و عالم شیعه بود و بسیاری از بزرگان علم و سیاست به او احترام می‌گذاشتند. در کتاب مجالس‌المؤمنین از علامه به‌عنوان نجم‌الدین یعنی قطب دین نام برده شده است. او مرد بسیار شجاعی بود که عقاید خود را درخصوص مذهب شیعه بی‌پرده عنوان می‌کرد.
بقعه، محل تدریس علوم دینی و گردهمایی بزرگان
پدر علامه طرشتی مرد عالمی بود. وی از نوادگان حذیفه‌بن‌یمانی (شیعه‌شناس معروف عصر خود) و از صحابه هفتگانه پیامبر(ص) به شمار می‌رفت. طوری که شیخ طوسی عالم و دانشمند بزرگ قرن پنجم هجری قمری، از شاگردان وی بود. او علامه را از دوران کودکی برای فراگیری دروس حوزوی به مدرسه نظامیه بغداد فرستاد. روایت محلی هست که علامه حدود 40 سال در نظامیه بغداد درس خواند. سپس به زادگاه خود یعنی دوریست بازگشت و در همین مکان فعلی بقعه به تدریس تاریخ اسلام و تفسیر قرآن پرداخت.
شاگردان علامه از بزرگ‌ترین فقها و علمای عصر بودند. یکی از بزرگ‌ترین شاگردان وی خواجه نظام‌الملک دانشمند، ریاضیدان و وزیر ملک شاه سلجوقی است که در روایت‌ها و کتاب‌های تاریخی آمده است دو هفته یا ماهی یکبار از شهرری برای فراگیری علوم اسلامی و مشاوره در امور مملکتی و کشوری نزد علامه می‌آمد. در طول تاریخ بقعه علامه طرشتی محل رفت‌وآمد بسیاری دیگر از بزرگان و عالمان عصر خود بود. حدود 50 سال قبل نیز بزرگ‌ترین علما از جمله آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله مرعشی به بقعه رفت‌وآمد می‌کردند. از علامه تألیفات بسیاری برجا مانده است. اکنون 4 عنوان از کتاب‌های وی در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی قم به نام‌های عبادات، اعتقادات، یوم الیله و رد بر زیدیه موجود است.
شکل‌گیری بقعه علامه طرشتی
در تاریخ معماری ایرانی‌ـ اسلامی تا قبل از دوره سلجوقیان بقعه‌سازی وجود نداشت. در این دوره مردم بعد از فوت بزرگان به نشانه ادب و احترام سر قبر او بقعه‌ای می‌ساختند که به شکل چهارضلعی با یک طاق گنبدی شکل بود. علامه طرشتی هم در دوره سلجوقیان می‌زیست و بعد از فوت وی مردم به نشانه احترام و ادب در محل زندگی‌اش بقعه‌ای می‌سازند و اطراف آن قبرستان خانوادگی و بزرگان عالم شیعه و بعدها قبرستان محلی می‌شود. در دوره صفویان بقعه علامه طرشتی بازسازی شد. دوره قاجار بقعه به علامه طرشتی شهرت پیدا کرد و به شکلی که امروز وجود دارد بازسازی مجدد شد.
آن زمان آقا محمد خان قاجار، تهران را پایتخت اعلام کرد و شهرری مرکزیت خود را از دست داد. حاج «محمدباقر حسینمردی» که اجدادش در طرشت به دنیا آمده‌اند روایت محلی را تعریف می‌کند: «از پدرم شنیده‌ام زمانی که آقا محمد خان قاجار به دوریست آمد به علت سرسبزی این محل که طرح شهر رشت بود نام آن را طرشت گذاشت. بنابراین این محله از دوریست به طرشت تغییر نام یافت. بقعه علامه نیز به‌عنوان بقعه علامه طرشتی شهرت پیدا کرد و در دوره قاجار به‌عنوان مسجد از آن استفاده می‌شد.»
آنچه از بقعه باقی مانده است
اکنون نمای ظاهری بقعه آجری با گنبد و در چوبی است. حجت‌الاسلام «قاسم زینعلی‌زاده» پیشنماز و پژوهشگر محلی می‌گوید: «دهه 50 اطراف بقعه به شکل پارک درآمد. بسیاری از قبرهای اطراف بقعه زیر خاک مدفون شدند. دهه 70 با کمک سازمان میراث فرهنگی بنای بقعه مرمت شد و با شماره 2021 به ثبت آثار ملی رسید. در همان دهه حسینیه و کتابخانه در اطراف بقعه شکل گرفتند. آن زمان بقعه توسط افراد محلی اداره می‌شد. اما حالا اداره آن به اوقاف سپرده شده است. امروز در بقعه مراسم مذهبی مختلف مانند اقامه نماز جماعت، برپایی مراسم ایام محرم، کلاس‌های آموزشی علوم دینی و... انجام می‌شود ولی هنوز به نظر می‌رسد اهالی درباره اهمیت و ارزش تاریخی بقعه اطلاعات کافی ندارند و این مکان فرهنگی و مذهبی مهجور مانده است.»
سنگ قبر 300 ساله
قدمت سنگ قبر اولیه بقعه بنا به گفته کارشناسان میراث فرهنگی به 300 سال قبل و دوره قاجار می‌رسد که اکنون موجود است ولی در اثر گذشت زمان شکسته شده و نوشته‌های روی آن نیز ناخواناست و در گوشه‌ای از بقعه به علت بی‌توجهی مسئولان خاک می‌خورد. دهه 50 برای علامه سنگ قبر جدیدی توسط سید حسین هاشمی اصفهانی که از همدوره‌ای‌های امام خمینی(ره) در نجف بود تهیه شد. اکنون این سنگ قبر داخل ضریح دیده می‌شود. روی آن نیز اشعاری از ناسخ التواریخ در مدح شیخ وجود دارد.
حدود 80 سال قبل آب‌انباری روبه‌روی بقعه قرار داشت که مردم از آب آن برای آشامیدن استفاده می‌کردند. حاج «رضا حسینمردی» از اهالی قدیمی محله می‌گوید: «وقتی کودک بودم دست مادرم را می‌گرفتم و از پله‌های آب‌انبار پایین می‌رفتیم. آب‌انبار حدود 40 پله زیر زمین قرار داشت. مردم از آب آن برای شستن امواتشان هم استفاده می‌کردند. مرده‌شورخانه کنار آب‌انبار بود. آن زمان تعدادی از افراد محلی کنار بقعه دفن می‌شدند و همانجا مراسم تدفین آنها انجام می‌شد. بعدها مرده شورخانه را خراب کردند. آب‌انبار نیز زیر خاک مدفون شد.
در همینه زمینه :
