4بحران و یک جهان چندپاره

شیوع ویروسی مرگبار در جهان، تشدید آثار تغییرات اقلیمی، جنگ‌های بی‌امانی که به قدرت‌های جهان بهانه تسلیح مجدد را داده و اختلال گسترده در زنجیره تامین کالا، بحران‌های بزرگی هستند که جهان امروز با آنها مواجه است؛ بحران‌هایی که درصورت برطرف نشدن می‌توانند با سرعت بیشتری بشر را به سمت نابودی بکشانند. «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد بارها هشدار داده که حل این بحران‌ها نیازمند اقدام جمعی است. او اخیرا طی سخنانی گفته است: «یا باید اقدام جمعی کرد؛ یا خودکشی جمعی» همزمان روند چندقطبی شدن و ایجاد شکاف میان قدرت‌های غرب-شرق و شمال- جنوب هم شدیدتر شده است. عمیق‌تر شدن شکاف‌های ژئوپلیتیکی تحت‌تأثیر حمله روسیه به اوکراین، بسیاری از فرایند‌هایی که از سال‌ها قبل برای بهبود وضعیت جهان آغاز شده بودند را وارونه کرده است: جنگ اوکراین به بالا رفتن قیمت انرژی و مواد غذایی منجر شده است. همزمان، کشورها برای جبران نیاز خود، نیروگاه‌های زغال‌سنگی‌ را راه‌اندازی کرده‌‌اند و همین تلاش‌ها، برنامه‌ریزی‌های کاهش آلودگی‌های کربنی در جهان را بی‌اثر ساخته است. 
کنفرانس بازبینی پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی در بحبوحه تنش‌های شدید ژئوپلیتیکی و تهدید‌های هسته‌ای غرب و شرق آغاز شده و احتمالا بی‌نتیجه به پایان خواهد رسید. چین و آمریکا هم یک دوره تنش کم‌سابقه را سپری می‌کنند و بسیاری از همکاری‌های مشترک را متوقف کرده‌اند. رقابت‌ شدید میان قدرت‌های جهان مانع ایجاد نگرش سازنده شده و رکود اقتصادی گسترده، دولت‌ها را به سمت ترویج سیاست‌های ملی‌گرایانه پیش برده است. به‌طور کلی، وضعیت جهان درحال حاضر متاثر از دست‌کم 4بحران بزرگ است که برطرف ساختن آنها نیازمند توجه و همکاری کشورها در یک جهان به‌شدت چند‌پاره است.

تسلیح دوباره جهان
جنگ میان اوکراین و روسیه علاوه بر نمایش ناکارآمدی سازمان ملل متحد در جلوگیری از وقوع چنین درگیری‌هایی، ‌نشان داد روند تخریب زیربنای امنیتی که در طول جنگ سرد در جهان ایجاد شده، ‌تا چه حد جدی است. این زیربنا شامل مجموعه‌ای از معاهدات بین‌المللی بود که روند تولید و تملک تسلیحات در جهان را کنترل می‌کرد، شفافیت را افزایش و خطر بروز سو‌تفاهمات میان دولت‌ها را کاهش می‌داد اما خروج قدرت‌های بزرگ ازجمله روسیه و آمریکا از این پیمان‌ها، روند فروپاشی آنها را آغاز کرد. چنین روندی در دوران وقوع درگیری‌های نظامی و اوج گرفتن رقابت‌های تسلیحاتی می‌تواند فاجعه‌بار باشد. براساس گزارش اندیشکده شورای روابط خارجی، درحال حاضر دست‌کم 27درگیری مسلحانه در جهان جریان دارد که عمر تعدادی از آنها، مانند جنگ یمن، سوریه، فلسطین و درگیری‌های پاکستان و افغانستان یک دهه یا بیشتر است. بودجه نظامی کشورهایی که هدایتگر جنگ‌های بزرگ جهان هستند هم رو به افزایش گذاشته است. همزمان روابط آمریکا با دو قدرت بزرگ نظامی جهان یعنی روسیه و چین مخدوش شده است. روسیه برسر موضوع اوکراین با غرب درگیر است و چین مصمم است قابلیت‌های تسلیحاتی خود را متناسب با تهدید‌های موجود به‌ویژه به‌خاطر بحران تایوان توسعه دهد. از سویی دیگر، رقابت بر سر توسعه تسلیحات هسته‌ای هم در جهان رو به افزایش گذاشته است. براساس گزارش مؤسسه پژوهش‌های صلح استکهلم، زراد‌خانه‌های هسته‌ای در جهان برای اولین‌بار طی چند دهه گذشته از نظر کمی و کیفی درحال توسعه هستند. مجموع کلاهک‌های هسته‌ای جهان بیش از 12هزار مورد اعلام شده که از این میان 2هزار کلاهک آماده استفاده در اختیار روسیه و آمریکا قرار دارند. حتی تهدید مستقیم به حمله هسته‌ای، چیزی که پس از جنگ سرد تقریبا هیچ رهبر سیاسی و نظامی در جهان آن را به زبان نیاورده‌ بود هم با آغاز جنگ اوکراین از سوی روسیه مطرح شده است.

تغییرات اقلیمی
هیچ سالی جهان تا این اندازه مستقیم با ضربه‌های مهلک تبعات تغییرات اقلیمی مواجه نشده بود؛ خشکسالی‌هایی که همواره در لابه‌لای اخبار مربوط به کشورهای خاورمیانه یا آفریقا به چشم می‌خوردند و به‌دست فراموشی سپرده می‌شدند، امسال گریبان اروپا و آمریکا را هم گرفت. از ابتدای سال تاکنون بیش از 660هزار هکتار زمین در اروپا دراثر گرمای شدید و آتش‌سوزی‌های طبیعی سوخته و نابود شده؛ رقمی که نسبت به سال 2017 افزایشی 56درصدی داشته است. تخمین‌ها نشان می‌دهد تا پایان سال‌جاری میزان زمین‌های سوخته اروپا به یک‌میلیون هکتار خواهد رسید. بانک مرکزی اروپا سال گذشته اعلام کرد آتش‌سوزی‌های وسیع تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی می‌تواند تا سال 2030بیش از 4درصد از تولید ناخالص داخلی اروپا را نابود کند. از سویی دیگر، بارش باران‌های سیل‌آسا و جاری شدن سیل به مناطق مختلف آسیب‌های جدی وارد کرده است. از ابتدای ماه جاری میلادی بیش از 20کشور جهان درگیر سیلاب‌های مرگبار شده‌اند. همچنین براساس گزارش خسارات بیمه‌ای شرکت بیمه مونیخ، در نیمه اول سال‌جاری بالغ بر 65میلیارد دلار خسارت ناشی از رویداد‌های آب و هوایی به آمریکا وارد شده است. در یمن جنگ‌زده و فقیر هم بالغ بر 12هزار نفر در اثر وقوع سیل آواره و در گامبیا بالغ بر 5هزار نفر بی‌خانمان شده‌اند. در این شرایط متولیان رسیدگی به بحران تغییرات اقلیمی تصمیم تأثیرگذاری اتخاذ نکرده‌اند و حتی گام‌هایی هم در خلاف مسیر مهار تغییرات اقلیمی برداشته شده‌اند. مهم‌ترین آنها تصمیم رهبران اروپایی به استفاده دوباره از زغال‌سنگ در غیاب گاز روسیه و تحت‌تأثیر اختلال بازار انرژی است. در این میان، نشست آماده‌سازی کنفرانس تغییرات اقلیمی سازمان ملل در «بُن» بدون پیشرفت محسوسی به پایان رسیده است.

همه‌گیری کرونا
کرونا 2سال و نیم است که زمین را درمانده کرده است. اگرچه وضعیت امروز همه‌گیری در جهان به لطف واکسیناسیون گسترده بسیار خوشایند‌تر از گذشته است، اما هنوز نمی‌توان کرونا را بحرانی حل شده نامید. سازمان بهداشت جهانی در تابستان سال‌جاری هر هفته 15هزار مرگ کرونایی ثبت کرده است. آمار موارد جدید ابتلا در جهان بیش از 352هزار نفر در روز اعلام شده است و ژاپن، کره‌جنوبی، روسیه، تایوان و استرالیا به‌ترتیب بیشترین تعداد موارد ابتلای جدید را در جهان دارند. علاوه بر این، تا به امروز به دلایلی نظیر مقاومت مردم و کمبود واکسن، کمتر از 20درصد از جمعیت آفریقا واکسینه شده‌اند. درحقیقت روند مدیریت بیماری و تامین دارو و واکسن در جهان دوپاره شده است. کشورهای نیمکره‌شمالی زمین دسترسی بهتری به این تجهیزات دارند، درحالی‌که سرعت تامین دارو و درمان برای کشورهای نیمکره‌جنوبی بسیار کندتر از روند پخش ویروس است. همچنین درگیری و اختلاف‌نظر بر سر حق ثبت اختراع واکسن کرونا و دسترسی آزاد به فرمول داروهای کرونا همچنان ادامه دارد. مداخله این بیماری در سازوکار اقتصاد جهانی هم پایان‌ناپذیر می‌نماید، علی‌الخصوص به واسطه قرنطینه‌های طولانی‌مدتی که با هر بار شیوع ویروس در چین به اجرا گذاشته می‌شود. سیاست «کووید-صفر» چین از ابتدای همه‌گیری کرونا تا به امروز آسیب‌های زیادی به اقتصاد جهانی و چرخه تامین کالا در جهان وارد کرده که در کنار تبعات اقتصادی جنگ اوکراین منجر به افزایش تورم و بالارفتن قیمت کالاهای مصرفی در جهان شده است. اقتصاد چین، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصاد‌های جهان هم از تبعات این سیاست در امان نمانده است. چین از رسیدن به هدف 5.5درصدی تولید ناخالص ملی تا پایان سال2022 عقب مانده و رشد اقتصادی این کشور در3‌ماهه دوم سال‌جاری به نسبت زمان مشابه در سال گذشته کاهشی 2.6درصدی داشته است.

چرخه معیوب تجارت جهانی
بازارهای جهانی حوزه دیگری است که به‌شدت تحت‌تأثیر تنش‌های ژئوپلیتیکی و اختلالات ناشی از همه‌گیری قرار گرفته است. روابط اقتصادی میان 2قدرت بزرگ جهان، چین و آمریکا، از دوران ریاست‌جمهوری دونالد‌ ترامپ مخدوش شد و ورود جو بایدن به کاخ سفید و میانجیگری سازمان تجارت جهانی هم نتوانست روابط را ترمیم کند. از سوی دیگر، روابط کشورهای اروپایی هم با چین چندان عالی نیست. درعین حال وضع تحریم‌های تلافی‌جویانه از سوی بیش از 40کشور کلیدی علیه روسیه روند صادرات و واردات در جهان را مختل ساخته است. در این میان نباید فرضیه آغاز جنگ میان چین و آمریکا برسر تایوان هم فراموش کرد؛ فرضیه‌ای که می‌تواند کوچکترین خوش‌بینی‌ها درباره تداوم تجارت آزاد و جهانی شدن اقتصاد را به نابودی بکشاند. تنش‌های کنونی میان قدرت‌های تجاری جهان و در پی آن اختلال در زنجیره تامین کالا تحت‌تأثیر جنگ اوکراین، همه‌گیری کرونا و سیاست«کووید- صفر» چین مشکلاتی نظیر رکود کسب‌وکارها و بازارها، اختلال در چرخه تولید، ناامنی غذایی، کمبود و قحطی به‌وجود آورده است. عمده این مشکلات ناشی از کمبود مواداولیه، مواد غذایی و سوخت است که قیمت بیشتر آنها از زمان آغاز کرونا و سپس آغاز جنگ اوکراین چند برابر شده‌ است. براساس گزارش اخیر سازمان ملل مجموع این مشکلات در سال‌جاری منجر به افزایش جمعیت گرسنگان جهان به بیش از 828میلیون نفر شده است. همچنین بحران افزایش هزینه‌های زندگی در جهان، بیش از 71میلیون نفر را در 159اقتصاد درحال توسعه جهان به ورطه فقر کشانده است. کشورهای توسعه‌یافته هم از گزند این چالش‌ها در امان نمانده‌اند و بحران تورم و افزایش هزینه‌های زندگی مردم و رهبران این کشورها را در آمریکا و اروپا تحت‌فشار قرار داده است.