روستاییان، دریاچه ارومیه را رها نکرده‌اند

راحله عبدالحسینی - روزنامه‌نگار

خشک شدن بخش زیادی از دریاچه ارومیه و بروز بحران سکونتی و معیشتی برای روستاییان اطراف به سال1393 برمی‌گردد. درست همان زمانی که توفان‌ها و ریزگردهای نمکی، مردم روستا و شهرهای اطراف دریاچه را با چالش جدیدی روبه‌رو کرد؛ چالشی که نه‌تنها یک تخریب محیط‌زیستی به‌شمار می‌آید، بلکه باعث شده تا مشکلات معیشتی، اقتصادی و حتی سلامتی، زندگی روستاییان اطراف دریاچه ارومیه را نشانه برود تا جایی که آنان عطای زندگی در روستا را به لقایش ببخشند و راهی نزدیک‌ترین شهرستان اطراف شوند. زندگی در روستاهای همجوار دریاچه ارومیه، دیگر با کشاورزی و دامداری نمی‌چرخد. مدیر پروژه تنوع‌بخشی به معیشت‌های روستایی آذربایجان‌شرقی می‌گوید که با شناسایی محصولات کشاورزی کم‌آب‌بر، تشکیل صندوق‌های روستایی و رونق کار و کسب خانگی سعی در جایگزین کردن مشاغل روستایی دارند. در این گزارش مشکلات زندگی مردم روستاهای همسایه با دریاچه ارومیه را بررسی کرده‌ایم.

مهاجرت اجباری از روستا به شهر
در 2دهه گذشته سالانه ۴۰سانتیمتر از ارتفاع دریاچه ارومیه کم و اکنون ۹۵درصد از آن خشک شده است. این گفته امیرعباس جعفری، مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان‌غربی، حاکی از آن است که با خشکی دریاچه ارومیه، سطح آب زیرزمینی هم کاهش یافته و نخستین کسانی که از این موضوع آسیب دیدند کشاورزان و دامپروران روستاهای اطراف دریاچه هستند؛ آسیبی که بسیاری از آنان را مجبور به ترک روستا کرده‌ است.
مجتبی اسماعیل‌زاد، عکاس خبری اهل روستای قالقاچی در شهرستان ارومیه است. درباره حال ناخوش روستاهای همسایه دریاچه ارومیه به همشهری می‌گوید: خشکی دریاچه و کمبود آب باعث شد تا کشاورزان روستا را ترک کنند. برخی از آنها که توانستند چاه عمیق بزنند و با آبیاری قطره‌ای کمابیش محصول کشاورزی خود را حفظ کنند، در روستا ماندگار شدند؛ اما به سختی روزگار می‌گذرانند. درختان بادام و گردو از محصولات بومی این روستاهاست؛ درختانی مقاوم به کم‌آبی. با وجود این باردهی این درختان با 2دهه قبل قابل مقایسه نیست و حتی برخی از درختان خشک شده‌اند. صیفی‌جات هم در حد اندک در روستا به عمل می‌آید. آمار نشان می‌دهد کشاورزی هنوز به صفر نرسیده، اما 10درصد کشاورزی قبل از خشکی دریاچه ارومیه است و این خود دلیلی برای ترک روستاست.
قالقاچی، روستایی از توابع بخش انزل و نزدیک‌ترین روستا به دریاچه ارومیه است که در سال1385 جمعیت آن ۲۶۹نفر بوده و طبق آمار مرکز ملی آمار ایران در سرشماری نفوس و مسکن سال1395 به 160نفر رسیده ‌است. مهاجرت روستاییان معمولا به حاشیه شهر ارومیه یا شهرستان‌های اطراف است که خود سرآغاز معضل حاشیه‌نشینی و تبعات آن است.
وضعیت درختان بادام به‌عنوان یکی از درختان مقاوم به خشکی و بومی منطقه سردسیر آذربایجان در روستاهای اطراف هم به سرنوشت تلخ خشکی باغ‌ها دچار شده‌ است. در روستاهای گورچین‌قلعه، قره‌باغ، قوشچی، مقیطالوف بویداش(نجف‌آباد)، آغ‌زیارت و باری در استان آذربایجان‌غربی نیز وضع به همین منوال است و نفس‌های کشاورزی و باغداری به شماره افتاده ‌است.

به خطر افتادن سلامت روستاییان 
یکی دیگر از اهالی روستا درباره مهاجرت روستاییان به‌علت تعطیل شدن کسب‌وکار کشاورزی و باغداری این‌طور به همشهری می‌گوید: همه روستاهای اطراف از خشک شدن دریاچه ارومیه آسیب دیدند. کشاورزی و دامداری اصلا با گذشته قابل مقایسه نیست. از 10سال پیش هم اهالی روستای قالقاچی آب آشامیدنی خود را از چشمه‌های نزدیک روستا تامین می‌کنند و خبری از آب لوله‌کشی نیست. با خشک شدن یا کم شدن آب چشمه‌های اطراف نیز همین اندک جمعیت روستانشین هم چاره‌ای جز خداحافظی با روستا ندارند.
یکی از اهالی روستای باری در این‌باره به همشهری می‌گوید: مجتمع گردشگری روستای باری در بخش انزل که به‌دلیل خشکی دریاچه ارومیه تعطیل شده‌ بود، چند سال پیش دوباره فعال شد، اما به‌دلیل توفان‌های نمک برای دومین بار تعطیل شد. گرچه اوضاع نابسامان کشاورزی و دامداری چرخ معاش روستاییان را از حرکت باز نگه‌ داشته و از مهم‌ترین عوامل مهاجرت آنها به‌شمار می‌رود؛ اما بروز بیماری‌های پوستی و مشکلات سلامتی به‌دلیل توفان‌های نمک و ریزگردهای نمکی نیز مزید بر علت شده ‌است. یکی از اهالی روستای قوشچی در شمال غربی دریاچه ارومیه به همشهری می‌گوید: سال‌ها پیش گروهی از تهران به روستا آمدند و از موها و ناخن‌های ما نمونه‌برداری کردند. اسماعیل‌زاد از روستای قالقاچی می‌گوید: پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد بسیاری از روستانشینان با مشکلات تنفسی روبه‌رو شده‌اند. این موضوع در روستا چنان عادی شده که اگر فردی از خارج از روستا بیاید متوجه اختلال در تنفس افراد می‌شود.

مکث
 کشاورزی روستاها زنده می‌ماند

به جرأت می‌توان گفت جمعیت روستاهای اطراف دریاچه ارومیه به نصف کاهش پیدا کرده اما هنوز هیچ روستایی تخلیه کامل نشده ‌است. تعداد کل روستاهای تحت پوشش در طرح معیشت سازگار با منابع تالابی و استقرار تکنیک‌های کشاورزی پایدار 183روستاست که 4.3درصد از کل روستاهای آذربایجان‌ غربی و شرقی را دربرمی‌گیرد. تعداد کل بهره‌برداران تحت پوشش4500بهره‌بردار و به‌عبارتی حدود یک‌درصد از کل بهره‌برداران این دو استان است. سال گذشته 19روستا(11روستا در آذربایجان‌غربی و 8روستا در آذربایجان‌شرقی) و امسال 20روستا در اولویت اجرای طرح‌ها هستند. قرار است با کاهش مصرف آب در مزارع، بهبود بهره‌وری آب در مزارع پایلوت، کاهش عمق آبیاری و کارایی مصرف آب به‌عنوان تکنیک‌های کشاورزی پایدار، اقتصاد و معیشت روستاییان جانی دوباره بگیرد.