واکاوی مفهوم ترور در فرهنگ سیاسی و سنت نبوی

مهدیه شادمانی

حمله به سلمان رشدی، نویسنده مرتد کتاب آیات شیطانی زمینه بحث‌های مختلفی حول محور ترور در فرهنگ سیاسی و دینی و ایجاد شائبه تروریسم مذهبی شده است. با واکاوی معنای دقیق ترور قصد داریم بر صحت این امر از دیدگاه فقهی و حقوقی تأکید کنیم.
تروریسم پدیده‌ای سیاسی است که با ایجاد رعب و ترس در جامعه به‌دنبال اهداف سیاسی خود است. به‌دلیل دیدگاه‌های مختلفی که وجود دارد تعریف جامعی از تروریسم وجود ندارد. گرانت وارد لاو می‌نویسد: «همه ما مدخل‌های متفاوتی از ترس و پیشینه‌های فرهنگی و شخصی‌مان داریم که تصاویر، تجارب یا ترس‌های مشخصی را برای هر یک از ما بیش از دیگران وحشتناک می‌سازد.» اما همه صاحب‌نظران بر تلفیق ترور و خشونت با هم توافق نظر دارند. در ذیل ابتدا مفهوم‌شناسی ترور و تروریسم را در فرهنگ سیاسی و دین اسلام بررسی کرده سپس به تفاوت ترور و اعدام فقهی می‌پردازیم.

مفهوم‌شناسی تروریسم
الف)تروریسم در فرهنگ سیاسی:
مفهوم سیاسی: به معنی قتل سیاسی به‌وسیله اسلحه در فارسی متداول شده است. (لغتنامه، دهخدا، ج15، ص636)تروریسم اصطلاحی است گویای دخالت دولت یا دولت‌هایی در کارهای داخلی یا خارجی دولتی دیگر، با هدف هراس‌افکنی از راه اجرا یا مشارکت در کارهای تروریستی یا پشتیبانی از عملیات نظامی به‌منظور از میان برداشتن، تضعیف و براندازی دولت دیگر یا دستگاه رهبری آن.

ب)ترور از دیدگاه اسلام
معادل عربی آن «ارهاب» است که بر خشونت‌هایی با اهداف سیاسی اطلاق شده است. (مجمع اللغه‌العربیه، المعجم الوجیز، ص279). در فرهنگ اسلامی به واژه‌های فتک و اغتیال حول موضوع ترور اشاره شده است اما هر کدام در سنت نبوی دارای تمایزاتی هستند. که بر بحث اهل ذمه و مسئله امان می‌توان تفاوت دو واژه را بررسی کرد.
فتک:
معادل واژه ی ترور در فرهنگ اسلامی «فتک» است. در قرآن کریم نیز از ماجرای 9تن یادشده که قصد داشتند، شبانه به خانه صالح (پیامبر قوم ثمود) وارد شده و او و خانواده‌اش را ترور کنند و خداوند عمل آنان را ـ که رنگ دینی بدان زده بودند و در کارشان به خدا سوگند یاد می‌کردند ـ مکر و نیرنگ شمرده و آن را به‌شدت تقبیح کرده است. در سوره نمل آیات 48تا 50آمده است: «و کان فی المدینه تسعه رَهْطٍ یفسدون فی الارض و لایصلحون قالوا تقاسموا بالله لنبیتنّه و أهْلَهُ ثُمْ لنقولنّ لِولیهِ ما شهدنا مَهلِک أهلِهِ و إِنّا لصادقون و مکروا مکرا و مکرنا مکرا و هم لایشعرون».
 الغول (الاغتیال):
اغتیال در عربی از ریشه غول گرفته شده است و در لغت عرب به‌معنای هلاک کردن و کشتن همراه با خدعه و نیرنگ است، بدون اینکه مقتول بفهمد. به ادعای صاحب قواعد الاحکام واژه اغتیال بیشتر برای کشتن اهل ذمه درصورت نقض عهد آنان به‌کار رفته است و کشتن آنها در این فرض جایز است.
صاحب اقرب الموارد، اغتیال را کشتن با فریب و کشاندن شخص به محل خلوت و کشتن او در آن مکان، یا قتل پنهانی کسی معنا کرده است.

تحلیل و بررسی
آنچه که از تعاریف موجود دریافت می‌شود شارع مقدس با ترور مخالف بوده و در قرآن کریم نیز با بدترین تعابیر یعنی فساد، فتنه، محاربه، بغی، تخویف و قتل یاد کرده و عمل مشترک منافقین، مشرکان و کفار معرفی شده است. بنابراین آنچه امروز در جهت تحلیل منفی اعدام فقهی نویسنده مرتد ایراد می‌شود، تنها تشبیه اشتباه به ترور بوده و اصلا به مفهوم ترویج تروریسم مذهبی نیست. نمونه‌هایی که از تاریخ اسلام برخی در جهت مترود دانستن ترور لحاظ می‌کنند، نیز به‌دلیل آن است که هنوز فهم دقیقی از تفاوت فتک و اغتیال ندارند. مبرهم است که هر دو واژه در تعریف خود محتمل بر اصل غافلگیری هستند اما در فتک مسئله ترور فردی است که در ذمه اسلام بوده ولی در اغتیال ترور فردی صورت می‌گیرد که در ذمه اسلام نبوده و محارب است.
همچنین حکم امام راحل نیز از سوی یک مرجع تقلید در دفاع از اسلام صادر شده و هنگامی تعارض با اصول حقوق جزای بین‌الملل ایجاد می‌شود که ایشان به‌عنوان رئیس حکومت اسلامی نه یک مفتی و با استناد به قوانین جزایی ایران دستور به اعدام سلمان رشدی می‌دانند و تمام شبهات وارد شده به‌دلیل عدم‌آشنایی با مسئله فقهی فتوا بوده است. بنابراین طبق ادله قانونی و فقهی امام مسلمین، سلمان رشدی به‌دلیل مهدورالدم بودن و توهین به پیامبر اکرم(ص) خارج از دین و مرتد محسوب شده و فرار وی از دارالاسلام به درالحرب نیز سبب ساقط شدن موازین شرع مقدس نمی‌شود.
* دکترای روابط بین‌الملل، پژوهشگر و مدرس دانشگاه