بازی دیپلماتیک هند، میان شرق و غرب

واشنگتن نسبت به صادرات بنزین تولید شده با نفت روسیه به آمریکا از طریق هند ابراز نگرانی کرده است. وزارت خزانه‌داری آمریکا به دهلی‌نو اطلاع داده یک کشتی نفتکش هندی پس از تحویل گرفتن نفت از نفتکش روسیه در دریاهای آزاد، آن را به بندر گجرات در سواحل غرب هند انتقال داده و این محموله پس از پالایش دوباره بارگیری و راهی آمریکا شده است.
این نخستین‌بار نیست که مقام‌های آمریکایی نسبت به ‌احتمال دور زدن تحریم‌های غرب علیه روسیه آن هم از سوی یکی از نزدیک‌ترین شرکای تجاری- امنیتی خود ابراز نگرانی می‌کنند. در واقع، ماه‌هاست که موضع دولت هند نسبت به جنگ اوکراین و آمار و ارقام‌های خرید نفت روسیه از سوی این کشور، رهبران غربی را نگران کرده است. هند جزو کشورهایی است که با وجود روابط گسترده تجاری و نظامی با آمریکا، در برخورد با جنگ اوکراین راهش را از کشورهای غربی جدا کرده است. هند نه‌تنها با اعلام بی‌طرفی در این بحران، از محکوم کردن روسیه و همراهی با کشورهای غربی در تحریم مسکو خودداری کرد، بلکه به کرملین در تاب‌آوری در برابر تحریم‌های غرب کمک هم کرده است.
هند سومین مصرف‌کننده بزرگ نفت در جهان است که بیش از 80درصد آن را وارد می‌کند. به‌لحاظ تاریخی، روسیه هیچ‌گاه جزو مهم‌ترین صادرکنندگان نفت به هند نبوده است و مثلا در 2ماه نخست سال‌جاری میلادی، حتی یک بشکه نفت هم به هند صادر نکرده بود. اما شرایط با اعمال تحریم‌های غرب علیه صنعت نفت و گاز روسیه تغییر کرده است. خبرگزاری رویترز اخیرا به نقل از مؤسسه بین‌المللی کپلر(شرکت تحلیل داده انرژی) گزارش داده که تقاضای هند برای نفت روسیه به اوج خود رسیده است. در این گزارش آمده است: «هند اکنون روزانه 1.05میلیون بشکه نفت از مجموع 4.47میلیون بشکه نفت تولیدی روسیه را خریداری می‌کند. این در حالی است که واردات هند از روسیه در تمام ماه‌های سال گذشته به بالای ۲۰۰هزار بشکه در روز هم نمی‌رسید.»
رویترز نوشته است: نکته جالب اینجاست که دهلی حجم بالایی از نفت اورال روسیه را خریداری می‌کند که از بنادر اروپایی صادر می‌شود و مسافت طولانی‌تری را طی می‌کند تا به هند برسد. شروتی منون، تحلیلگر سیاسی‌-‌اقتصادی، می‌گوید: در شرایطی که قیمت جهانی انرژی بالا رفته هند به‌دنبال کسب منفعت از نفت روسیه است که به‌دلیل تحریم‌ها قیمتش پایین آمده است. البته به‌رغم قیمت جذاب، پالایشگاه‌های بزرگ هندی به‌دلیل تحریم بانک‌های روسیه، در انتقال پول نفت خریداری شده به این کشور با چالش روبه‌رو هستند. این مشکل طرف روسی هم هست. بر همین اساس یکی از گزینه‌های پیش‌روی هند ایجاد یک نظام پرداخت مبتنی‌بر ارزهای ملی است؛ به این ترتیب صادرکنندگان هندی می‌توانند به جای دلار یا یورو به ‌روسیه روبل پرداخت کنند و این به معنی نزدیک‌تر شدن روابط 2طرف است. روزنامه آسیاتایمز با اشاره به تأثیر تحریم‌ها بر تقویت روابط روسیه و هند نوشته است: «از قضا، تحریم‌های مثلا جهنمی غرب بزرگ‌ترین انگیزه گسترش تجارت دوجانبه هند و ‌روسیه شده است. روابط این 2کشور اکنون به چنان پویایی‌ای رسیده که کمتر کسی در دوران پس از اتحاد جماهیر شوروی گمانش را می‌برد.»

سیاستی فراتر از خرید نفت ارزان 
حدود یک‌ماه بعد از آغاز جنگ اوکراین بود که سوبرامانیام جایشانکار، وزیر خارجه هند، گفت: «اگر قرار باشد هند در مناقشه اوکراین از کسی طرفداری کند، جانب صلح را می‌گیرد.» اظهارنظر دیپلماتیک زیرکانه‌ای که نشان داد دهلی‌نو قصد ندارد روابط خود با متحد دیرینه‌اش، یعنی روسیه را برای همراهی با غرب به خطر بیندازد. در اجلاس کواد هم که چند هفته بعد برگزار شد، رهبران استرالیا، ژاپن و آمریکا یکصدا حمله روسیه به اوکراین را محکوم کردند اما نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، با خودداری از این کار گفت: «بازگشت به مسیر گفت‌وگو و دیپلماسی ضروری است.»
پایگاه تحلیلی پراجکت سندیکت به مناسبت هفتاد‌وپنجمین سالگرد استقلال هند، در گزارشی نوشته است: اگر قرار باشد برای بهترین اظهارنظر دیپلماتیک سال2022 جایزه‌ای درنظر گرفته شود، این جایزه باید به وزیر خارجه هند تعلق بگیرد؛ آنجا که در واکنش به انتقاد اروپایی‌ها از هند به‌دلیل انفعال در مناقشه اوکراین و محکوم نکردن حمله روسیه به این کشور گفت: «اروپا باید این ذهنیت را کنار بگذارد که مشکلات اروپا مشکلات جهان است، اما مشکلات جهان مشکلات اروپا نیست.» این اظهارات دیپلمات ارشد هندی نشان داد که جهان تا چه اندازه از جهانی‌شدن فاصله گرفته و کشورهای بزرگی چون هند به‌دنبال حفظ منافع استراتژیک خود هستند. هند از آغاز جنگ اوکراین تلاش کرده تا با دور کردن خود از جنگ سرد جدید میان شرق و غرب، از روابط متنوعش در عرصه بین‌الملل امتیاز بگیرد.
اهداف هند از دیپلماسی چندوجهی فراتر از منافع تجاری و اقتصادی است. تجارت سالانه هند و آمریکا هم‌اکنون بیش از 110میلیارد دلار است. این کشور همچنین در سال‌های اخیر به یکی از مهم‌ترین مشتریان عمده تسلیحات نظامی آمریکا تبدیل شده است. همچنین با توجه به تهدید فزاینده چین در مرزهای هند، روابط متقابل امنیتی با آمریکا از اهمیت زیادی برای این کشور برخوردار است. اما هند نگرانی دیگری نیز دارد که این کشور را به‌سوی روسیه سوق می‌دهد؛ ابعاد استراتژیک روابط پکن با مسکو که برای دهلی‌نو مهم‌تر از خرید نفت ارزان و تسلیحات پیشرفته روسی است. سوشانتا مالیک و بریژیت گرانویل در پراجکت سندیکت نوشته‌اند: «هند می‌خواهد با نزدیک نگه داشتن روسیه به‌خود، مانع ایجاد محور چین‌ـ‌روسیه در شبه‌قاره هند شود.»
روزنامه آسیاتایمز نیز نوشته است: «جالب اینکه تلاش‌های غرب برای ایجاد بدبینی در هند نسبت به روابط روسیه و چین دیگر اثر دلخواه آنان روی هندی‌ها را ندارد و برعکس، دهلی‌نو اکنون در تلاش است تا از فرصت تمایل نزدیکی روسیه به آسیا بیشترین استفاده را ببرد.»

دیپلماسی چندوجهی هند
هند تاکنون توانسته بازی دیپلماسی چندوجهی میان غرب و شرق را ماهرانه مدیریت کند. این کشور علاوه‌بر خرید تسلیحات نظامی آمریکایی و اروپایی، همزمان یکی از خریداران بزرگ تسلیحات روسی است. هند موفق شده تا سامانه‌های دفاع هوایی پیشرفته S400 روسی را بخرد و همزمان خرید تسلیحات از پیمان ناتو به‎ویژه فرانسه را افزایش دهد. از سوی دیگر، هند اکنون فرصت‌های زیادی برای توسعه همکاری‌های تجاری با روسیه دارد که هیچ ارتباطی با بخش‌های حساس موردنظر آمریکا و اروپا ندارد. به‌عنوان مثال، روسیه اکنون برای بازسازی زیرساخت‌های صنعتی خود به تجهیزاتی نیاز دارد که پیش‌تر از غرب وارد می‌کرد و اکنون می‌تواند از هند وارد کند. همچنین صادرات تولیدات دارویی و خودروسازی هند به روسیه نیز در زمره حمایت‌های نظامی محسوب نمی‌شود.
سی‌ان‌ان در گزارشی با مطرح کردن این سؤال که «هند چطور می‌تواند نفت روسیه را بخرد و همچنان دوست آمریکا باشد؟» نوشته است: دهلی‌نو نه‌تنها حمله روسیه به اوکراین را محکوم نکرده، بلکه نفت این کشور را هم می‌خرد. در این میان، رئیس‌جمهور آمریکا فقط به انتقاد از «موضع متزلزل دهلی‌نو» بسنده کرده است؛ اما همه‌‌چیز ظرف یک روز تغییر می‌کند. بایدن پس از دیدارش با نخست‌وزیر هند، از ارتباط عمیق 2ملت و ارزش‌های مشترک 2کشور سخن می‌گوید. واقعیت این است که نقش هند در دکترین آمریکا برای مقابله با ظهور قدرت چین حیاتی است و از آنجایی که از نظر غرب، چین تهدیدی به‌مراتب بزرگ‌تر از روسیه است، پس مجبور است که به‌رغم ناخشنودی از رویکرد دهلی‌نو نسبت به مسکو دندان روی جگر بگذارد. همین مسئله باعث می‌شود دریابیم که چرا غرب بارها آشکارا از سکوت چین در قبال جنگ اوکراین با شدیدترین لحن انتقاد کرده اما در برابر هند سکوت کرده است.
پراجکت سندیکت نوشته است: هند خریدار تسلیحات روسی است اما آنچه باعث شده این کشور هدف تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار نگیرد، استفاده دولت فعلی و پیشین آمریکا از اختیارات قانونی خود برای جلوگیری از این کار بوده است. یکی از اقدامات واشنگتن در سال‌های اخیر برای مهار خیزش چین تشکیل گروه استراتژیک «کواد» متشکل از آمریکا، هند، استرالیا و ژاپن بوده است و تحقق این امر با اعمال تحریم‌ علیه یکی از اعضای گروه امکان‌پذیر نیست.