سقوط افغانستان؛ یک سال بعد

کابل یک سال پیش با چنان سرعتی به تسخیر نیروهای طالبان درآمد که حتی رهبران این گروه را هم شگفت‌زده کرد. پس از عقب‌نشینی غیرمنتظره نیروهای آمریکایی از افغانستان، 2دهه پس از براندازی حکومت طالبان، آنها دوباره به قدرت بازگشتند. بازگشت به قدرت طالبان در پی تهاجمی گسترده بود که از اردیبهشت‌ماه سال قبل و همزمان با خروج نیروهای نظامی خارجی از افغانستان، از جنوب قندهار آغاز شد و به‌تدریج سرتاسر افغانستان و در نهایت کابل را در بر گرفت. کابل با فرار اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان، سقوط کرد و طالبان پس از 20سال به قدرت بازگشت.
با گذشت یک‌سال از سقوط کابل، وضعیت افغانستان با آنچه طالب‌ها در آغاز حکومت از آن دم می‌زدند فاصله زیادی دارد. گروه طالبان پس از تصرف افغانستان بارها و بارها وعده برقراری صلح، ثبات و امنیت در کشوری را داد که دهه‌ها درگیر جنگ بوده است. اما اکنون در افغانستان نه خبری از صلح و امنیت هست و نه ثبات. طالبان در طول سال گذشته ناتوانی خود در حل بحران‌های اقتصادی، امنیتی و سیاسی افغانستان را به‌خوبی نمایش داده است. حکومت طالبان در این مدت نتوانسته با هیچ‌یک از کشورهای همسایه ارتباطی دوستانه برقرار کند و هیچ کشوری در جهان هنوز حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته است.
بحران اقتصادی و وضعیت حقوق بشر در این کشور به نسبت دوران پیش از حکومت طالبان به‌مراتب وخیم‌تر شده و بحران انسانی افغانستان با نزدیک‌تر شدن به فصل سرما، روزبه‌روز نگران‌کننده‌تر می‌شود. تمامی این فجایع اما زیر سایه جنگ اوکراین به فراموشی سپرده شده است. با آغاز جنگ میان اوکراین و روسیه، به ناگاه تمامی توجه جامعه جهانی از افغانستان برداشته و بر اوکراین متمرکز شد؛ رویدادی که دست افغان‌ها را از کمک‌های جهانی کوتاه‌تر کرد و آرامش خاطری نسبی را برای رهبران طالبان به ارمغان آورد.

بحران اقتصادی؛ چالش اصلی طالبان
اقتصاد افغانستان پیش از سلطه طالبان بر این کشور هم اقتصادی رو به زوال بود. خشکسالی شدید و گسترده، تبعات همه‌گیری کرونا، رواج فساد و کاهش اعتماد به عملکرد دولت سابق افغانستان، فرار سرمایه‌های انسانی و ادامه درگیری‌ها همگی به تضعیف اقتصاد این کشور کمک کرده بود. بلافاصله پس از سلطه طالبان، تمامی کمک‌های خارجی به ارزش بیش از 8میلیارد دلار در سال، برابر 40درصد از تولید ناخالص داخلی افغانستان به‌طور کامل قطع شد؛ درحالی‌که اقتصاد افغانستان کاملا وابسته این کمک‌ها بود. علاوه بر این، آمریکا دارایی‌های افغانستان به ارزش 7میلیارد دلار را در بانک‌های خود مسدود کرد و تحریم‌هایی گسترده علیه افغانستان اعمال کرد؛ دارایی که با وجود مذاکرات اخیر میان آمریکا و طالبان، همچنان دور از دسترس مردم افغانستان باقی مانده است.
در نتیجه سوءمدیریت طالب‌ها، از آغاز حکومت آنها در افغانستان تاکنون اقتصاد این کشور 20 تا 30درصد کوچک‌تر شده است. خشکسالی، محصولات کشاورزی را از بین برده و گرسنگی و فقر را افزایش داده است. روی‌گرداندن سرمایه‌گذاران خارجی و از بین رفتن تجارت خارجی تحت‌تأثیر تحریم‌های بانکی، اقتصاد این کشور را نابود کرده است. بخش زیادی از جمعیت 39میلیون نفری افغانستان بیکار شده‌ و مفاهیمی نظیر معیشت و خدمات اجتماعی در این کشور تقریبا از بین رفته‌اند.
اکنون فقر، گرسنگی و بحران انسانی در این کشور به وخیم‌ترین وضعیت خود رسیده است. براساس آمارهای سازمان ملل، گرسنگی شدید بیش از 20میلیون افغان، یعنی نزدیک به نیمی از جمعیت را در معرض خطر قرار داده است؛ رقمی که نسبت به سال گذشته افزایشی 65درصدی داشته است. همچنین بانک جهانی در گزارش جدید خود هشدار داده که 69درصد از مردم افغانستان توان تامین غذای روزانه خود را ندارند و 16درصد از خانواده‌های افغان در طول روز کمتر از یک وعده غذا مصرف می‌کنند. آمارهای جهانی همچنین نشان می‌دهند 59درصد از افغان‌ها نیازمند دریافت کمک آنی هستند و در صورتی که اقدامی سریع صورت نگیرد، تا پایان سال، 97درصد از جمعیت افغانستان به زیر خط فقر سقوط خواهند کرد. در این میان، کودکان افغان اصلی‌ترین قربانیان به‌شمار می‌روند. سازمان ملل اردیبهشت‌ماه سال‌جاری اعلام کرد بیش از 1.1میلیون کودک زیر 5سال در افغانستان در معرض سوءتغذیه شدید قرار دارند، درحالی‌که خدمات درمانی کارآمد و مناسبی هم برای رسیدگی به وضعیت کودکان آسیب‌دیده در این کشور وجود ندارد.

چالش ماندگار امنیت
11 روز پس از تصرف کابل و آغاز حکومت طالبان در افغانستان، شاخه خراسان داعش حمله‌ای انتحاری در فرودگاه مملو از جمعیت کابل ترتیب داد که منجر به مرگ بیش از 100نفر، ازجمله 13عضو ارتش آمریکا شد. از همان روز بود که درگیری حکومت جدید طالبان با نیروهای داعش در داخل افغانستان آغاز شد و با گذشت یک‌سال از آن زمان، هنوز مشکل طالب‌ها با نیروهای داعش و بحران‌های امنیتی ناشی از فعالیت این گروه حل نشده است. این در حالی است که طالبان دائما تهدید داعش را بی‌اهمیت جلوه داده و ادعای برقراری ثبات و آرامش را تکرار کرده است.
سران طالبان تا حدودی در قدرت‌گرفتن داعش خراسان در افغانستان نقش داشته‌اند. آنها تأیید می‌کنند که در جریان حمله به زندان کابل و دیگر نقاط افغانستان، دست‌کم هزار و 800عضو داعش را هم فراری داده‌اند. بیشتر این افراد دوباره به نیروهای داعش که در شرق افغانستان متمرکز هستند پیوسته‌اند. بخش دیگری از اعضای این گروه در حدود هزار و 500نفر در پاکستان حضور دارند.
بخشی از ناتوانی طالبان برای مقابله با داعش، علاوه بر اختلافات داخلی قومیتی میان اعضای ارشد طالبان، همدلی تعدادی از سران طالبان در مناطق شرقی افغانستان به‌ویژه پشتون‌ها با داعش خراسان است؛ افرادی که حتی اگر قصد پیوستن به داعش را نداشته باشند، اما این گروه را ابزاری کارآمد برای تحت فشار قراردادن رهبران غیرپشتون طالبان می‌بینند. همچنین تعداد زیادی از اعضای کنونی داعش خراسان، اعضای سابق طالبان هستند و این موقعیت مناسبی برای جذب طالب‌های ناراضی از حکومت برای داعش ایجاد می‌کند.
جدیدترین بحرانی که داعش برای طالبان به‌وجود آورده، ترور رحیم‌الله حقانی، روحانی برجسته و مشهور طالبان است که به‌خاطر سخنرانی‌های تندی که علیه داعش داشت بسیار مشهور بود. داعش روز پنجشنبه مسئولیت انفجار انتحاری که منجر به مرگ حقانی شد را به‌عهده گرفت. پیش از این هم داعش خراسان با ترتیب‌دادن 2حمله به عزاداران محرم در غرب کابل، دست‌کم 10نفر را شهید و 40نفر را مجروح کرد. گروه تروریستی داعش پیش و پس از به قدرت رسیدن طالبان بارها و بارها به مدارس، مساجد و مراکز آموزشی شیعیان در غرب کابل و دیگر مناطق افغانستان حمله کرده است. یکی از مرگبارترین حملات داعش پس از به قدرت رسیدن طالبان، حمله به مسجد شیعیان در قندهار بود که 60قربانی به‌جا گذاشت. نیروهای داعش از گذشته تا‌کنون چالش‌های امنیتی زیادی را در مناطق شیعه‌نشین برای دولت پیشین افغانستان و حکومت طالبان به‌وجود آورده‌اند؛ مشکلی که طالب‌ها هنوز نتوانسته‌اند راه‌حلی برای آن بیابند.

مکث
5پرده از افغانستان، تحت سلطه طالبان
 مسدودشدن دارایی‌های افغانستان
دولت آمریکا باوجود امضای قرارداد صلح با طالبان، همچنان این گروه را در دسته گروه‌های تروریستی حفظ کرده و به همین‌خاطر 7میلیارد دلار دارایی افغانستان را در بانک‌های آمریکایی مسدود ساخته تا طالب‌ها نتوانند به آن دسترسی پیدا کنند. همچنین کمک‌های مالی کشورهای غربی که اصلی‌ترین منبع درآمد کشور افغانستان به‌شمار می‌رفت، تعلیق شده یا به‌شدت کاهش پیدا کرده است. مذاکرات اسلو که به دعوت نروژ از هیأت طالبان و غرب برای گفت‌وگو درباره ازسرگیری کمک‌های مالی به افغانستان آغاز شد، یکی از تلاش‌های بین‌المللی برای ارسال مستقیم کمک‌های مالی برای مردم افغانستان بوده است.
خروج غرب و تراژدی فرودگاه کابل
آخرین نیروهای غربی پس از 2دهه جنگ پرهزینه و بی‌نتیجه، 15روز پس از اشغال کابل از افغانستان خارج شدند. سرعت‌گرفتن روند خروج نیروهای غربی و شهروندان افغانی که با دولت پیشین افغانستان یا نیروهای غربی همکاری کرده بودند از افغانستان در روزهای آخر هرج و مرج شدید و صحنه‌های تراژیکی در فرودگاه کابل به‌وجود آورد و این تراژدی با حمله انتحاری داعش به فرودگاه کابل و مرگ افغان‌ها زیر دست و پا تکمیل شد.
 بازگشت افراطی‌گری طالبانی
در ادامه برخلاف ادعاهای اولیه طالب‌ها مبنی بر فاصله‌گرفتن آنها از شیوه‌های افراطی و سرکوبگرانه، زنان به سرعت از صحنه سیاست و جامعه افغانستان حذف شدند و محدودیت‌های شدیدی برای حضور آنها در اجتماع اعمال شد. وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان با سیاست‌هایی افراطی سابق، کار خود را در افغانستان آغاز کرد. در ادامه طالب‌ها چند ساعت پس از آغاز فصل بازگشایی مدارس، بازگشت دانش‌آموزان دختر دوره متوسطه به مدارس را ممنوع اعلام کرد. براساس گزارش رسانه‌های افغان، طی یک سال گذشته بیش از 400مدرسه خصوصی به‌دلیل کاهش جمعیت دانش‌آموزان، فقر و ممنوعیت تحصیل دختران در افغانستان تعطیل شده‌اند.
 زلزله
وقوع زمین‌لرزه‌ای 5.9ریشتری در جنوب شرقی افغانستان که منجر به مرگ بیش از هزارنفر و آوارگی هزاران نفر دیگر شد، رویدادی خارج از کنترل طالبان بود اما به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ژئوپلتیکی تبدیل شد که طالب‌ها طی یک‌سال گذشته با آن مواجه شدند. انزوای افغانستان و به رسمیت شناخته نشدن طالبان از سوی دولت‌های جهان در کنار بحران اقتصادی فاجعه‌باری که از ابتدای حکومت طالبان گریبانگیر افغانستان شده بود، تبعات این زمین‌لرزه را چندبرابر کرده است.
 کشته شدن رهبر القاعده
کمتر از 2هفته از کشته شدن ایمن الظواهری، رهبر مشهور القاعده در افغانستان می‌گذرد. الظواهری که یکی از متهمان اصلی حملات تروریستی 11سپتامبر2001 به‌شمار می‌رفت، به دستور جو بایدن و طی یک حمله پهپادی در محل اختفای خود در کابل کشته شد. طالبان این اقدام آمریکا را محکوم کرد.