غفلت دوباره در مدیریت سیلاب

علی ارواحی ؛ متخصص زیست بوم‌های تالابی

برای مهار سیلاب، نیازمند به کارگیری سامانه‌های پایش و هشدار هوشمند سیلاب و اجرای همزمان راهکارهای سازه‌ای و طبیعی و همچنین تقویت شیوه‌های مبتنی بر دانش بومی هستیم. در این میان، راهکارهای طبیعت محور، مجموعه اقداماتی مبتنی بر خدمات اکوسیستم‌های طبیعی بوده که در کنار دیگر راهکارهای غیرطبیعی در حکمرانی و مدیریت یکپارچه منابع آب و حل چالش‌های تغییرات اقلیم، خشکسالی، ناامنی غذایی و کنترل بلایای طبیعی نظیر سیلاب، مؤثر هستند و همزمان موجب تامین رفاه و امنیت جوامع انسانی، توسعه پایدار و بازیابی خدمات اکوسیستم‌های طبیعی می‌شوند. برخی از مؤثرترین راهکارهای طبیعت محور در کنترل و مدیریت سیلاب در کشور شامل حفاظت خاک، احیای پوشش جنگل و مرتع، حفظ حد بستر و حریم رودخانه‌ها، لایروبی رودخانه‌ها و مسیل‌های سیلابی، آبخوان داری و آبخیزداری و احیای تالاب‌ها، آب بندان‌ها و قنوات هستند.  وقوع مکرر سیلاب‌های ویرانگر در کشور حاکی از آن است که سامانه‌های پایش و هشدار سیلاب آن گونه که شایسته است، عمل نکرده و غالب تمرکز دولت‌ها نیز بر اجرای سازه‌های کنترلی انسان ساخت در مدیریت سیلاب بود که برای دهه‌های متمادی شاهد کم توجهی به راهکارهای مبتنی بر طبیعت و دانش بومی در توسعه پایدار و مدیریت منابع آب بوده‌ایم.برای نمونه می‌توان به پیامدهای ناشی از سیلاب‌های سال‌های 1398 و 1400 که نتیجه مستقیم تغییرات اقلیمی و بارش‌های حدی در برخی استان‌ها نظیر لرستان، خوزستان، فارس، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، هرمزگان و کرمان بوده، اشاره کنیم. سیلاب‌هایی که به واسطه تخریب پوشش جنگلی و مرتعی، تشدید فرسایش خاک و رسوبگذاری در پایین دست و در نتیجه کاهش ظرفیت نگهداشت و ذخیره سیلاب در سازه‌های کنترلی و تالاب‌ها، تصرف و تغییر کاربری بستر رودخانه‌ها و اراضی تالابی، لایروبی غیراستاندارد یا مداخلات انسانی در مسیل‌های سیلابی و ایجاد موانع برای هدایت جریانات سیلابی به‌سوی تالاب‌ها، پدید آمد و هزینه‌های هنگفت و جبران ناپذیری را به دولت و مردم تحمیل کرد. متأسفانه طی روزهای اخیر، برای بار دیگر و به واسطه تکرار بارش‌های حدی و مونسون و وقوع سیلاب‌های ویرانگر در چندین استان کشور، متحمل خسارات جبران ناپذیری شده‌ایم که مشخصا نتیجه غفلت ما در به کارگیری راهکارهای مبتنی بر طبیعت و دانش بومی در کنترل سیلاب است. اهمیت بیشتر این موضوع جایی است که منابع آب ناشی از سیلاب‌های اخیر خصوصا در شرایط کمبود چشمگیر منابع آب و افت شدید غالب آبخوان‌های کشور، عمدتا از دست می‌روند و صرفا شاهد بروز خسارات جدی به جوامع انسانی، اراضی کشاورزی، زیرساخت‌های عمرانی، تاسیسات و ابنیه شهری و روستایی هستیم. در پایان، امید است به کارگیری راهکارهای طبیعت محور و احیای دانش بومی در مدیریت منابع آب و سیلاب‌ها، به‌عنوان یکی از سیاست‌های تأثیر‌گذار در امنیت آب، غذا و بهداشت در برنامه هفتم توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور، مورد توجه جدی قرار گیرد.