جهان در کابوس بحران انرژی

جهان در میانه یک بحران انرژی واقعی است. از اروپا و آمریکا که ماه‌هاست نگران تأثیر جنگ بر صادرات حامل‌های انرژی روسیه بوده و اکنون با موج گرمای بی‌سابقه نیز روبه‌رو شده‌اند که بگذریم، امروز کشورهای دیگری در اقصی نقاط جهان با بحران کمبود و افزایش قیمت نفت و گاز روبه‌رو هستند؛ ‌بحرانی که به اعتقاد کارشناسان تا زمانی که جنگ روسیه و اوکراین ادامه دارد، هیچ چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای پایانش متصور نیست.
نشریه فارین پالسی در گزارشی با اشاره به وضعیت کنونی جهان نوشته که از اکوادور در آمریکای جنوبی گرفته تا آفریقای جنوبی در قاره آفریقا کمبود سوخت و خاموشی‌های گسترده، اقتصاد کشورهایی که به واردات وابسته هستند را شدیدا تحت فشار گذاشته است؛ به‌عنوان مثال در سریلانکا علاوه بر بحران سیاسی، کمبود و افزایش قیمت حامل‌های انرژی دولت را مجبور کرده تا به کارمندانش دستور دهد که دورکاری کنند. گفته شده افراد برای پر کردن باک خودرویشان در این کشور مجبورند که کیلومترها رانندگی کنند. در پاکستان برای کاهش فشار ناشی از قطعی‌های طولانی‌مدت برق، دولت مجبور شده تا از تعداد روزهای کاری هفته کم کند. در هند کمبود برق باعث شده تا مدارس و کسب‌وکارها تعطیل شوند و مردم با وجود موج گرمای 37درجه امکان استفاده از وسایل سرمایشی را نداشته باشند. در پاناما هم افزایش قیمت حامل‌های انرژی صدای اعتراض مردم را بلند کرده است. در برزیل که با یکی از خشکسالی‌های کم‌سابقه خود روبه‌روست، کشور در آستانه جیره‌بندی برق و خاموشی‌های گسترده قرار دارد؛ آن هم در شرایطی که برزیل حداقل تا ماه آینده و شروع فصل بارش و پر شدن سدهایش به‌شدت به واردات حامل‌های انرژی از اروگوئه و آرژانتین متکی است. این مسئله به نوبه‌خود اقتصاد کشورهای دیگر منطقه ازجمله شیلی را که برای عبور از بحران بی‌آبی به منابع گازی آرژانتین وابسته هستند، در شرایط دشواری قرار داده است.
در آفریقای جنوبی شرکت ملی انرژی (اسکام) حدود یک ماه پیش اعلام کرد که به‌دلیل کمبود ذخایر انرژی احتمال دارد که مجبور شود ساعات خاموشی را به 6ساعت (یا حتی 9ساعت) در روز افزایش دهد؛ امری که می‌تواند اقتصاد بحران‌زده این کشور را بیش از پیش تحت فشار قرار دهد. در استرالیا نیز نگرانی‌ها نسبت به تأثیر افزایش قیمت حامل‌های انرژی بر اقتصاد و قدرت خرید مردم بالا گرفته است.
جیسون بوردوف، کارشناس انرژی دانشگاه کلمبیا، به فارین پالسی می‌گوید: «پس از چند دهه ما در میانه نخستین بحران جهانی انرژی هستیم. این بحران تقریبا تمام بخش‌های جهان را تحت‌تأثیر قرار داده و من فکر نمی‌کنم که هنوز به بدترین مرحله آن رسیده باشیم. باید به دقت تحولات آینده را رصد کنیم.»
بازار انرژی پیش از آغاز جنگ روسیه و اوکراین نیز به‌دلیل تبعات همه‌گیری ویروس کرونا، کندی زنجیره تامین و شوک‌های اقتصادی ناشی از تغییرات جوی ناآرام بود، اما آنچه تلاطم بازار را تشدید کرد، کاهش صادرات گاز روسیه بود که کشورهای اروپایی را مجبور می‌کرد برای تامین منابع موردنیاز خود به کشورهای دیگر روی بیاورند؛ امری که قیمت‌ها را در بازارهای جهانی به‌شدت افزایش داد. اکنون اما موج بی‌سابقه گرمای ناشی از تغییرات جوی گره چالش‌های پیش‌رو را محکم‌تر کرده است. بوردوف در این‌باره می‌گوید: «این یک نظام جهانی در هم پیوسته است. وقتی به یک قسمت فشار می‌آورید، در جای دیگری هم احساس می‌شود.»

تاریخ تکرار می‌شود؟ 
آخرین‌بار در دهه 1970بود که جهان یک بحران فاجعه‌بار سنگین انرژی را (البته فقط در حوزه نفت) تجربه کرد. سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در سال 1973و در جریان جنگ اعراب و رژیم‌صهیونیستی تولید نفت را کاهش داد و اعضای عرب این سازمان صادرات نفت به هر کشوری که از رژیم‌صهیونیستی حمایت می‌کرد را ممنوع کردند؛ اقدامی که باعث شد نفت کمیاب و گران شود. آنتونی هالف، کارشناس مرکز سیاست جهانی انرژی دانشگاه کلمبیا، به فارن پالسی می‌گوید: «نتیجه بحران دهه 1970تولد آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) بود و همچنین باعث شد که کشورهای صنعتی ذخایر استراتژیک خود را با هدف حفظ آمادگی در برابر اختلالات عرضه در آینده توسعه دهند.» اما هم‌اکنون بسیاری از اقتصادهای نوظهور و کشورهای مقروض چنین ذخایر استراتژیکی ندارند. هالف می‌گوید: «امروز ما گروهی کاملا جدید از کشورهایی را داریم که به سرعت در حال توسعه هستند و بنابراین انرژی بیشتری مصرف می‌کنند؛ امری که باعث می‌شود تا در برابر ریسک‌های تامین انرژی بسیار آسیب‌پذیر باشند؛ به‌عنوان مثال، پاکستان را درنظر بگیرید که عمیقا با بحران کمبود برق دست به گریبان است یا اکوادور که اعتراض‌های خشونت‌باری نسبت به افزایش شدید قیمت سوخت در آن جریان دارد یا غنا و کامرون در آفریقا که اعتراض‌ها به قیمت سوخت، کشور را فلج کرده است یا مثلا، آرژانتین و پرو در آمریکای جنوبی که قیمت انرژی تظاهرات‌ گسترده‌ای را در این کشور کلید زده است.»
به‌گفته جیسون بوردوف، کارشناس انرژی دانشگاه کلمبیا، کشورهایی مثل کوبا یا آفریقای جنوبی که وضعیت اقتصادی خوبی نداشته و با بدهی‌های کلانی روبه‌رو هستند اکنون برای تامین منابع انرژی خود به‌لحاظ اقتصادی با مشکلات جدی روبه‌رو شده‌‌اند؛ بر همین اساس کشورهای دیگر برای اینکه به سرنوشت آنان دچار نشوند به استفاده از زغال‌سنگ روی آورده‌اند؛ مثلا با تعمیق بحران انرژی در اردیبهشت‌ماه، هند معادن زغال‌سنگ خود را مجددا راه‌اندازی کرد و تولید خود را افزایش داد. همچنین واردات زغال‌سنگ این کشور یک ماه بعد رکورد زد. وزیر انرژی هند اعلام کرده که این روند ممکن است طولانی‌مدت باشد.
با آغاز جنگ روسیه و اوکراین و عقب‌نشینی کشورهای اروپایی از خرید نفت روسیه، چین و هند به بزرگ‌ترین خریداران نفت ارزان این کشور تبدیل شدند. اما مصرف بالای آنان به این معنا نیست که اقتصاد این دو کشور از تبعات بحران جهانی انرژی در امان بوده است؛ چراکه حتی با وجود نفت ارزان روسیه، بهای سوخت در هر دو کشور چین و هند به‌شدت افزایش یافته است. فرناندو فررریا، کارشناس انرژی به فارین پالسی می‌گوید: «تأثیرات مالی بحران جهانی انرژی، امری است که حتی واردات نفت روسیه هم نمی‌تواند کاملا آن را خنثی کند.»

روزهای سخت در راه است
اما این همه داستان نیست. ناظران بر این باورند که با ادامه بحران اوکراین، بازارهای جهانی احتمالا در زمستان پیش‌رو با شوک دیگری روبه‌رو خواهند شد. کرافت به فارین پالسی می‌گوید: «احتمالا در بازار انرژی شاهد آشفتگی بیشتری خواهیم بود و قیمت نفت در ماه دسامبر (آذر و دی) بالاتر خواهد رفت.» 
رابرت مک نالی، مشاور ارشد انرژی سابق در دولت آمریکا نیز به شبکه سی‌ان‌ان می‌گوید: «ما در اقصی‌نقاط جهان با مشکل جدی روبه‌رو هستیم که سیاستگذاران به‌تازگی متوجه آن شده‌اند. این مشکل جدی یک توفان تمام‌عیار است که تبعاتش بسیار گسترده است. بحران انرژی می‌تواند احیای اقتصادی دوران پس از همه‌گیری ویروس کرونا را به‌طور جدی تهدید کند، تورم را افزایش دهد و باعث ناآرامی‌های گسترده اجتماعی شود. این مشکل همچنین تلاش‌ها برای مقابله با تغییرات جوی را نیز به‌شدت تضعیف می‌کند. این بحرانی است که جهان آمادگی رویارویی با آن را ندارد.»
به اعتقاد برخی ناظران سیاسی، میان بحران انرژی دهه 1970و بحران امروز تفاوت‌های کلیدی وجود دارد؛ چراکه قیمت‌ها به اندازه بحران گذشته افزایش نیافته و سیاستگذاران مجبور نشده‌اند اقدامات کنترلی تهاجمی‌تری را در پیش بگیرند. اما همه تا این حد خوش‌بین نیستند؛ دنیل یارگین، کارشناس ارشد حوزه انرژی و نویسنده کتاب «نقشه جدید؛ انرژی، آب و هوا و برخورد ملت‌ها» در مصاحبه اخیر خود با وب‌سایت «پراجکت سندیکت» درباره بحران جهانی انرژی گفته است: «قطعا شباهت‌های زیادی میان وضع امروز و دهه 1970وجود دارد. ما بار دیگر در دورانی عمیقا پرخطر قرار داریم. شاهد تجدید نظم در سیاست جهانی هستیم. بحران انرژی امروز به همان ‌اندازه بحران قبلی جدی و حتی خطرناک‌تر است. در دهه ۱۹۷۰ فقط نفت درگیر بود؛ درحالی‌که این بحران گاز طبیعی، زغال‌سنگ و حتی چرخه سوخت هسته‌ای را هم دربرمی‌گیرد. نمی‌خواهم خیلی بدبین باشم، اما ما اکنون وارد عصر جدیدی از رقابت بر سر انرژی شده‌ایم. برای اینکه متوجه این موضوع شوید فقط کافی است که گزارش‌های دولتی درباره منابع حیاتی را بخوانید.»