کمپانی هلندی در سرزمین گل میخک

محمدرضا مرادی؛ تحلیلگر سیاسی

هلندی‌ها پس از آنکه جایگزین پرتغالی‌ها در آسیا شدند، تلاش کردند استیلای خود را از طریق راه‌اندازی یک کمپانی اقتصادی دنبال کنند. برای نخستین‌بار این هلندی‌‌ها بودند که برای حضور دائم خود، راه تشکیل یک شرکت اقتصادی را انتخاب کردند و در این مسیر شرکت «سرزمین‌های دور هلند» بود که در سال‌1594، در هلند تشکیل شد و بعدها به «شرکت هندشرقی هلند» شهرت یافت.
انحصار تجارت شرق، ورود بدون گمرک کالاها به بنادر هلند، حق ایجاد ارتش و نیروی دریایی و احداث قلعه و مستعمره‌کردن سرزمین‌ها، حق مبادرت به جنگ یا صلح، امضای قرارداد، ضرب سکه‌ و ایجاد دستگاه قضایی، اختیاراتی بود که برای این کمپانی به ظاهر اقتصادی توسط دربار هلند داده شده بود.
کمپانی هند شرقی هلند «دماغه امید نیک» را تصرف کرد و پایگاه‌های خود را در سوماترا، جاوه، بورنئو، سیام و در سواحل هند و ایران مستقر کرد. تاریخ هند آکسفورد می‌نویسد: «سیطره بر تجارت ادویه، ثروت کمپانی و توانایی کارگزاران آن، کمپانی هند شرقی هلند را قادر ساخت تا سهم اصلی را در تجارت تمامی این مناطق به‌دست گیرد؛ ولی نتوانست رقبای انگلیسی را از میدان به در کند.»
در سال‌1619، کمپانی هند شرقی کنترل جزایر ادویه در اندونزی را به‌دست گرفته و نخستین مهاجرنشین هلند در اندونزی را به مرکزیت جاکارتای امروزی بنا نهاد. جاکاراتا (باتاویا) در آن زمان مرکز اداری کمپانی هندشرقی هلند محسوب می‌شد. این شرکت نفوذ اقتصادی خود را از جاکارتا تا شبه‌جزیره مالایا، چین، ژاپن، ایران و دماغه امید نیک گسترش داد.
بیشتر درآمدهای کمپانی ناشی از انحصارهایی بود که در مورد فرآورده‌های کشاورزی اعمال می‌کرد و بیش از همه، در بازار انحصاری ادویه‌هایی که از جزایر ملوک وارد می‌کرد بعد، برنج بود که از جاوه می‌‌آ‌مد. در جزایر ادویه، هیچ‌کس حق نداشت زمین‌های مخصوص کشت ادویه را برای کشت مواد غذایی، مانند برنج و گندم و جو، مورد استفاده قرار دهد.
سال‌1669، اوج اقتدار کمپانی هند شرقی هلند محسوب می‌شود. در این سال، کمپانی 150کشتی تجاری، 40کشتی جنگی و 10هزار نیروی نظامی در اختیار داشت، اما این دوران، گذرا بود و سرانجام در اواخر قرن هجدهم در برابر رقبای خود کمپانی هند شرقی بریتانیا و کمپانی هند شرقی فرانسه ناکام ماند و عرصه رقابت را به آنها واگذار کرد.