اندیشه مناسک
حج یا توریسم مذهبی
سیدمیثم میرتاج‌الدینی _ روزنامه‌نگار
این حرف خیلی قدیمی است: «مدرنیته یک دین است». اما اگر آن را باور کنیم، این دین حتما مناسکی دارد. قرآن کریم می‌گوید: «لِکلِّ أُمَّه جَعَلْنا مَنْسَکاً هُمْ ناسِکوهُ فَلا ینازِعُنَّک فِی الْأَمْر؛ِ هر امتی برای خویش منسکی دارد پس مشرکان نمی‌توانند درباره اصل مناسک با تو[پیامبر] نزاع کنند»(سوره حج آیه67). این گزاره، برشی جدید می‌زند بر کالبد بحث از مناسک دینی و به واسطه یک مقایسه اجمالی میان مناسک اسلامی با مناسک مدرن، منظری تازه می‌گشاید برای درکی بهتر.
عالمان دینی مناسک را به‌معنای عبادت گرفته‌اند؛ عبادتی که لاجرم قصد و مقصدی در آن است. شبیه حج که حتی واژه آن به‌معنای قصد‌کردن است. وقتی افراد کثیری به‌منظور اجرای مناسک دینی اجتماع می‌کنند، به تعداد هر نفر، قصد و مقاصدی هم وجود دارد. از این‌رو در طول اجرای هر منسک دینی، تراکم مقاصد را هم شاهد هستیم. این مقاصد نیز قبله‌ای دارند که به آن تکثر و تراکم، جهتی هماهنگ می‌بخشد و پایگاه و بیتی- به تعبیر قرآن- دارد که این اجرای عظیم انسانی را در خود جای می‌دهد.
به‌عنوان مثال همانگونه که مسلمانان در حج با زمزمه آهنگین لبیک و با شمایلی یکسان از لباس احرام و اجرای اعمالی یک‌دست از طواف و وقوف و رمی و حلق و تقصیر و قربانی، اجرایی هماهنگ را نمایان می‌کنند، در مناسک مدرن هم ورزشگاه‌ها و سالن‌های کنسرت و کارناوال‌ها شاهد نمایش‌هایی با قبله و جهت و قصد و مقصد و شمایل و پایگاهی واحد هستند.
در دین مدرنیته مقصد لذت است و هر آنچه بتواند سرخوشی، سرمستی و از خودبیگانگی موقت را به‌منظور فراموشی و غفلت از رنج‌ها تدارک ببیند، قصد می‌شود. درنتیجه بهترین زمان و خوشایندترین مکان بایستی گزینش شده و تقویم مناسکی مدرنیته را به‌منظور فراهم‌آوردن لذت بیشتر برخورداران و مرفهان شکل دهد. نگاهی به شیوه برگزاری المپیک و جام‌جهانی به‌عنوان مناسک دین مدرنیته و فوتبال به‌عنوان مهم‌ترین مصداق این عبادت سکرآور جمعی، خود گویای همه‌‌چیز است.
اما در سوی مقابل، حج اسلامی از جهات مختلف صعوبت و کلفت‌آور است و از این‌رو هرگز حاجیان و قصدکنندگان مستطیع و توانمند در خانه و شهر خویش را به سرخوشی و ازخودبیگانگی و غفلت فرو نبرده و برعکس بیدارکننده و آگاهی‌آفرین است. امیرالمومنین(ع) دربیان ویژگی‌های حج می‌فرماید: «آیا نمی‌بینید خداوند [کعبه و منسک حج را] در سنگلاخ‌ترین مکان‌ها و بی‌گیاه‌ترین ریگزارهای زمین و تنگ‌ترین دره‌ها، در میان کوه‌های خشن و شن‌های نرم و روان و چشمه‌های کم‌آب و آبادی‌های پراکنده قرار داد که نه شتر به آسانی در آن پرورش می‌یابد و نه اسب و گاو و گوسفند. سپس افراد را دستور داد تا لااله‌الاّ‌الله‌گویان گرد این خانه طواف کنند و با موهای آشفته و بدن‌های پر گردوغبار هروله نمایند، درحالی‌که لباس‌ها را به کناری افکنده و با ترک اصلاح سر و صورت، زیبایی‌های خود را دگرگون ساخته‌اند. این آزمایشی است بزرگ و امتحانی است شدید و آشکار و پاکسازی مؤثری که خدا آن را سبب رحمتش و وصول به بهشتش قرار داده است.»
(خطبه قاصعه)
همچنین در همه مناسک بر گرد چیزی «گردیدن» وجود دارد. اما در حج طواف است و در مناسک مدرن، «تیه». تیه یعنی سرگردانی و گردیدن و چرخیدن‌های بی‌فایده. چنانچه قوم موسی بعد از آنکه از فرمان موسای کلیم سر باز زدند، خداوند 40 سال آنها را به تیه مبتلا کرد: «أَرْبَعینَ سَنَه یتیهُونَ فِی الْأَرْض...» (مائده/26). در روایت آمده که بنی‌اسرائیل صبح حرکت می‌کردند و شب به همان نقطه‌ای می‌رسیدند که صبح آغاز کرده بودند؛ یعنی حرکت کردن و نرسیدن؛ یعنی گردهمایی و گردیدن و نداشتن گرا؛ یعنی سرگردانی و کوشیدن از بهر هیچ؛ یعنی اتلاف زمان و اسراف عمر؛ یعنی فراموشی و غفلت دسته‌جمعی و هماهنگ؛ یعنی در عین به‌خود پرداختن، از خود کاستن؛ یعنی در نهایت به تن پرداختن، بیگانگی از خویش‌تن.
اکنون در این میان باید نگران بود که تغییر فرم برگزاری مناسک می‌تواند به تغییر در پایگاه و بیت و سپس تغییر در محتوا و ماهیت بینجامد. حج مناسکی فراغتی نیست. تبدیل حج به نوعی توریسم مذهبی آغاز تحریف مناسک دینی است.
در این فرایند، توریست دنبال اتمام پروژه‌هایی است که مانند سین برنامه تورهای جهان‌گردی به او عرضه شده و او در اتمام پروژه‌های طواف و رمی و قربانی و... دنبال آسان‌ترین و بی‌دردسرترین مسیر می‌گردد. توریست دنبال مصرف اعمال و آداب است تا پس از اجرای ظاهری تمام برنامه‌ها و اعمال، عنوان حاجی را برای خود تولید کرده و یا مدال به‌دست آمده را به کلکسیون داشته‌ها بیفزاید.
تغییر فرم آمدن و رفتن و اقامت حاجی در وضعیت فعلی هتل‌ها و انواع امکانات رفاهی و پرسه‌زنی در مراکز تجاری و خرید و... یعنی حج جنبه فراغتی یافته و به سمت نزدیکی به مناسک مدرنیته چهارنعل می‌تازد. این موضوع اگرچه امری طبیعی است اما مطلوب نیست. طبیعی است چون به‌طور کلی هر قدرت نرمی که از اجتماع انسان‌ها پدید آید، ظرفیتی شگرف برای بهره‌بری اقتصادی و سیاسی را داراست. تا جایی که امروزه شاهدیم حتی از تجمع لایک‌های مجازی سود فراوان برده می‌شود. از این‌رو مناسک به‌دلیل وجود تجمعات انسانی و بسیج‌سازی عواطف و گرایش‌ها، همواره مورد طمع جدی قدرت‌ها بوده است. با این حال خود مکانیسم حج، توانایی حفظ حقیقت و ماهیت اصیل خود را داراست، مگر آنکه همین مکانیسم خود مورد تحریف قرار بگیرد.
