مبارزانی که اندیشه نوباوگان را بارور ساختند

انوشه میرمرعشی، روزنامه‌نگار

یکی از روش‌های مهم استعمار برای هویت‌زدایی از کشورهای تحت سلطه، تأثیرگذاری بر کودکان و نوجوانان، با استفاده از تغییر نگرش و باورهای ایشان نسبت به زندگی و ازخودبیگانه‌کردن آنهاست. در واقع طی قرن گذشته، با ایجاد مدارس جدید، به‌ویژه در کشورهای اسلامی و تغییر محتوای کتب درسی و چاپ رمان‌ها و...، به‌دنبال تربیت نسلی جدید و همسو با تفکر غربی بوده‌اند. پرواضح است که این سیاست در ایران، بعد از مشروطه و به‌ویژه در دوره پهلوی‌ها، اجرایی و دنبال شد. اما در مقابل، مولفان و نویسندگان معتقد و مسلمان نیز بیکار ننشستند و با سلاح قلم، در برابر هجمه شدید فرهنگی استعمار ایستادگی کردند؛ مقابله و رویارویی که موجب شد در زمان اوج‌گیری انقلاب اسلامی، انبوهی از نوجوانان در صف مبارزه با رژیم وابسته پهلوی حاضر باشند. در مقال پی‌آمده، نگاهی داشته‌ایم به مجاهدت فرهنگی نویسندگان مسلمان و یاران امام خمینی (ره)، در عرصه ادبیات کودک و نوجوان. امید آنکه تاریخ‌پژوهان معاصر را مفید و مقبول آید.

کتاب‌های درسی آمریکایی، الگوی کتاب‌های درسی کودکان ایرانی 
از دوره مشروطه، ورود نویسندگان منورالفکر غربگرا، همچون یحیی دولت‌آبادی بابی مسلک، کتاب‌های داستانی کودکانه آغاز شد. (1) کمی بعد هم رسما مدارس جدید، جایگزین مکتب‌خانه‌ها شدند و با روی کار‌آمدن رضاخان، تولید انبوه کتاب و مجلات کودکان توسط سازمان پرورش افکار، با رویکرد ترویج باستان‌گرایی و سبک زندگی غربی سرعت گرفت. این روند ادامه داشت تا در دهه‌30شمسی و بعد از کودتای 28مرداد 1332.ش که پای آمریکایی‌ها به فضای فرهنگی کشور باز شد. در میان ورود انبوه کارشناسان فرهنگی آمریکایی به کشور، همچون «لیدی کوک» که مؤسس اداره تئاتر و اپرای ملی و گروه رقص باله در ایران بود، انتشارات فرانکلین هم با هدف ترویج فرهنگ لیبرالی و تلاش برای ترویج سبک زندگی آمریکایی، وارد کشورمان شدند. در واقع بنگاه فرهنگی فرانکلین که با هدایت سازمان سیا فعالیت می‌کرد، برای پیشبرد اهدافش در ایران، همایون صنعتی‌زاده را انتخاب کرد و او توانست با جلب نظر ساواک و دربار، در سال 1338.ش مجوز تاسیس مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی فرانکلین را در تهران بگیرد. جالب است که مؤسسه فرانکلین از سال تاسیس تا وقوع انقلاب اسلامی، 1500عنوان کتاب ترجمه و چاپ کرده است که عمده آنها، رمان‌های غیراخلاقی و کتاب‌هایی با موضوع شناخت کشورهای غربی و سبک زندگی آمریکایی بوده است. اما در بخش کودک و نوجوان، صنعتی‌زاده با دستور شخص شاه، کار بسیار مهم و استراتژیک تالیف و چاپ کتب درسی دوره دبستان، آن هم براساس الگو قرار‌دادن کتاب‌های درسی دوره دبستان آمریکا، در مؤسسه فرانکلین را به‌عهده گرفت. در واقع به این شکل، تولید محتوای کتب درسی مقطع دبستان، رسما به آمریکایی‌ها واگذار شد! گذشته از این، بنیاد فرانکلین و زیر مجموعه‌های انتشاراتی آن در دوره پهلوی، با چاپ کتاب داستان‌های ترجمه‌ای برای گروه سنی کودک و نوجوان با محتواهای شرک‌آلود و براساس قصه‌های جادوگری و جن و پریان، چاپ کتاب‌های استعماری چون «تن تن» و یا مروج فرهنگ آمریکایی مانند «ماجراهای بتمن» و...، رسما در راستای تغییر هویت فرهنگی کودکان و نوجوانان فعالیت می‌کرد. (2)

از کودکی رساله عملیه «مرجع تقلید»م  را می‌خواندم
طبیعتاً نیروهای مذهبی نیز در برابر آن تهاجم فرهنگی شدید، نمی‌توانستند ساکت بنشینند و کار نکنند! هم از این روی و اندک‌اندک، جهاد قلمی نویسندگان متعهد آغاز شد. می‌توان ادعا کرد نخستین نویسنده‌ای که قلم به‌دست گرفت و شروع به تدوین کتب داستانی کودک و نوجوان با محتوای اسلامی و ایرانی کرد، مهدی آذریزدی بود. از آنجا که ایشان در دهه 30شمسی در چاپخانه انتشاراتی‌های علمی، کتابفروشی‌های خاور، ابن‌سینا، امیرکبیر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب و... کارگری و حروفچینی کرده بود، زودتر از دیگران متوجه هجمه فرهنگی و مغول‌وار آمریکایی‌ها به هویت کودکان و نوجوانان شده و شروع به تدوین کتاب «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب» کرد. نخستین جلد این مجموعه، در سال 1336.ش منتشر شد؛ کتاب‌هایی که داستان‌های آن براساس قصه‌های قرآنی، قصه زندگی اهل‌بیت(ع)، همچنین «گلستان» سعدی، «منطق‌الطیر» عطار، «مثنوی معنوی» و... نوشته شده بودند. جالب است که خود آذریزدی در موخره چاپ اول کتاب «قصه‌های شیخ عطار» که در سال‌1347.ش منتشر شد، خطاب به بزرگ‌ترها خودش را اینگونه معرفی کند: «از کودکی رساله عملیه مرجع تقلیدم را خوانده‌ام و رعایت الاهم‌و‌فی‌الاهم چنان در گوش دلم نشسته است که تا به گمان خود چیزی را مفیدتر و لازم‌تر نشناسم، نمی‌توانم روی کاغذ بیاورم... .»(3) و دقیقا به‌دلیل همین رویکرد دینی و ملی بود که کتاب‌های آذریزدی با استقبال زیاد خانواده‌های ایرانی مواجه شد.

به نوشتن «داستان راستان» خرده می‌گرفتند
شهید آیت‌الله مرتضی مطهری نیز مانند مهدی آذریزدی، از پیشگامان رویارویی با سیاست‌های فرهنگی رژیم پهلوی، در راستای هویت‌زدایی از کودکان و نوجوانان بود. به همین دلیل با تدوین کتاب دو جلدی «داستان راستان» که در هر جلد 75داستان آورده شده بود، به تقویت هویت دینی و اخلاقی کودکان و نوجوانان پرداخت. جلد‌اول این کتاب در سال‌1339.ش و جلد‌دوم در سال1343.ش چاپ شد. شهید مطهری در مقدمه جلد اول داستان و راستان، ضمن گله از کسانی که به او برای نوشتن کتاب برای کودکان و نوجوانان خرده گرفته بودند، نوشت: 
«گفتند: اثری که به نام تو منتشر می‌شود، لااقل باید در ردیف همان اصول فلسفه باشد، این کار برای تو کوچک است! گفتم: مقیاس کوچکی و بزرگی چیست؟ معلوم شد مقیاس بزرگی و کوچکی کار درنظر این آقایان، مشکلی و سادگی آن است و کاری به اهمیت و بزرگی و کوچکی نتیجه کار ندارند... ما امروز از لحاظ کتب مفید و مخصوصا کتب دینی و مذهبی سودمند، بیش از اندازه فقیریم، هر مدعی فضلی حاضر است 10سال یا بیشتر صرف وقت کند و یک رطب و یابس به هم ببافد و به‌عنوان یک اثر علمی، کتابی تألیف کند و با کمال افتخار نام خود را پشت آن کتاب بنویسد، بدون آنکه یک ذره به حال اجتماع مفید فایده‌ای باشد! اما از تألیف یک کتاب مفید، فقط به جرم اینکه ساده است و کسر‌شأن است، خودداری می‌کند. نتیجه همین است که آنچه بایسته و لازم است، نوشته نمی‌شود و چیزهایی که زاید و بی‌مصرف است، پشت‌سر یکدیگر چاپ و تألیف می‌شود. عاقبه‌الامر در جواب آن آقایان گفتم: این پیشنهاد شما مرا متذکر یک بیماری اجتماعی کرده و نه‌تنها از تصمیم خود صرف‌نظر نمی‌کنم بلکه در مقدمه کتاب، از این پیشنهاد شما به‌عنوان یک بیماری اجتماعی نام خواهم برد...».

کتاب‌های کودکی که ساواک با چاپ آن مخالف بود
با مشاهده استقبال عجیب خانواده‌ها از کتاب «داستان‌راستان» و درک نیاز تدوین کتاب برای مخاطب کودک و نوجوان، کم‌کم افراد بیشتری به این عرصه وارد شدند. به‌ویژه اینکه بعد از شروع نهضت اسلامی امام خمینی(ره) علیه رژیم پهلوی، یاران امام هم به جرگه فعالان این میدان پیوستند. حتی مجله «مکتب اسلام» نیز شروع به درج داستان‌های کوتا‌هی برای مخاطب کودک و نوجوان کرد که ازجمله نویسندگانی که در این مجله برای مخاطب کودک و نوجوان قلم می‌زدند، می‌توان به محمود حکیمی، حجت‌الاسلام مصطفی زمانی و حجت‌الاسلام سیدکاظم دانش اشاره کرد. جالب است که مرحوم مصطفی زمانی بعد از چاپ چند عنوان از کتاب‌هایش که برای مخاطب نوجوان نوشته شده بود، به ضرورت و اهمیت تاسیس یک انتشارات برای چاپ کتب مذهبی پی برد. به همین دلیل در سال‌1349.ش با مشورت و همراهی 3یار که بعدها هر 3 جزو شهدای بزرگ انقلاب اسلامی شدند، یعنی آیت‌الله سیدمحمدحسینی بهشتی، آیت‌الله محمد مفتح و حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ غلامحسین حقانی، انتشارات «پیام اسلام» را در قم تأسیس کرد. انتشارات پیام اسلام در شرایطی کار خود را آغاز کرده بود که به‌دلیل ترویج بی‌بند و باری از سوی حکومت پهلوی و حمایت بنیاد فرح پهلوی از گسترش اباحه‌گری، وضعیت فرهنگی جامعه به هیچ روی مناسب نمی‌نمود. جوانان در معرض انواع مفسده‌های اخلاقی بودند و شبهات به‌سان سیل، به طرف ذهنشان سرازیر بود. در چنین شرایطی استاد زمانی شروع به ترجمه و تالیف کتاب‌هایی کرد که دقیقا پاسخ آن شبهات را درون خود داشت. کتاب‌هایی مانند «هنر چیست و هنرمند کیست؟»، «نردبان ترقی»، «عروسی، تولدی دیگر»، «اسلام و تمدن جدید»، «اسلام و خدمات اجتماعی»، «به‌سوی اسلام یا آیین کلیسا»، «آینده اسلام»، «سرنوشت استعمار در ممالک اسلامی» و...، در زمره این آثار است. قلم ساده و روان مرحوم زمانی، طرفداران زیادی داشت و از آنجا که انسان بسیار سختکوشی بود، تألیفات فراوانی را به جامعه عرضه داشت و این مسئله باعث شده بود که ساواک به فعالیت‌های ایشان حساس شود. تألیف 16جلد داستان کوتاه برای کودکان، «پیشگویی‌های قرآن»، «کارنامه محمد(ص)»، «سلیمان و بلقیس»، «قصه‌های قرآن»، «دختر وظیفه‌شناس»، «توفان جوانی» و... ازجمله کتاب‌های ایشان بود که به چاپ‌های متعدد می‌رسید و بعضی از آنها، حتی به چاپ بیست و‌پنجم هم رسیده بود. جالب است که برخی از این کتاب‌ها که رنگ و لعاب سیاسی داشت، بیشتر از طرف مخاطبان مورد استقبال قرار می‌گرفت. به همین علت هم ساواک چند عنوان از کتاب‌های ایشان، ازجمله «کودک نیل» و «ابراهیم بت‌شکن» را، در زمره کتاب‌های ممنوعه قرار داد و در نهایت نیز تولید همین کتب، باعث دستگیری و شکنجه ایشان شد. (4)
حجت‌الاسلام سیدمحمد کاظم دانش اما [که بعدها در حادثه انفجار حزب جمهوری اسلامی به شهادت رسید] نیز عضو هیأت هفت نفره تحریریه مجله «مکتب اسلام» بود. ایشان بعد از چاپ کتاب 2 جلدی «سیمای فداکاران» که مجموعه‌ای از مقالات ایشان با موضوع اصحاب رسول‌الله(ص) بود، به فکر نوشتن کتاب برای کودکان افتاد. اما به‌دلیل حساسیت ساواک نسبت به فعالیت‌های شهید دانش، او ناگزیر شد بقیه کتاب‌های تالیفی و ترجمه‌ای خود را، با نام مستعار «کاظم ابوعلی» به چاپ برساند؛ ازجمله داستان «قورباغه‌ها و غازهای مهاجر» که داستان آن درباره قورباغه‌ای بود که می‌خواست از برکه‌اش برود و در جای دیگری زندگی کند. برای همین از غازهای مهاجر می‌خواهد که او را با خودشان به جای دیگر ببرند. در این داستان شهید دانش با زبانی کودکانه، مسئله «هجرت» و گذشتن از تعلقات مادی برای رسیدن به معرفت را تبیین کرده بود. (5)
و اما استاد محمود حکیمی؛ زمانی که او قلم‌زدن در مجله مکتب اسلام را آغاز کرد، بسیار جوان بود، ولی با نوشتن داستان زندگینامه قهرمانان صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم(ص) برای نوجوانان، خیلی سریع توانست مورد توجه قرار گیرد. در آن زمان معرفی شخصیت‌های بزرگی چون «مصعب بن عمیر»، «یاسر»، «سوده» و...، برای خانواده‌هایی که دوست داشتند فرزندان‌شان به جای الگوهای غربی، الگوهای اسلامی را بشناسند، بسیار جذاب بود. البته بعدها مجموعه داستانی داستان‌های 14معصوم(ع) وی نیز به چاپ‌های متعدد رسید. همچنین تدوین مبتکرانه کتاب‌هایی با عناوین «تاریخ تمدن جهان و ایران»، «اختراعات بزرگ» و... از طرف استاد حکیمی، موجب ماندگاری نام او در عرصه ادبیات کودک و نوجوان شد.

کلام واپسین 
با شروع دهه‌50شمسی و درک ضرورت هویت‌بخشی به کودکان و نوجوانان از سوی جریان مذهبی، نویسندگان تازه نفس و جوانی به عرصه ادبیات کودک و نوجوان وارد شدند؛ نویسندگانی که امروز جزو استادان داستان‌نویسی حوزه کودک و نوجوان هستند. نویسندگانی چون غلامرضا امامی، محمدرضا سرشار(رهگذر)، حمید گروگان و...، از این قبیل هستند. در نهایت باید به این نکته توجه داشت که با وجود چاپ انبوه کتاب‌های کودک و نوجوان با رویکردهای غربی و همچنین فعالیت نویسندگان مارکسیست در عرصه ادبیات کودک و نوجوان در دهه‌های 40و 50شمسی، نویسندگان متعهد مسلمان توانستند به‌رغم کمی عِدّه و عُدّه، مخاطب فراوانی در بخش کودک و نوجوان به‌دست بیاورند. در واقع آنها با تلاش و مجاهده بسیار، موفق شدند ضمن مقابله با تهاجم فرهنگ غربی و شرقی، هویت دینی و ملی را در میان کودکان و نوجوانان زمان خود احیا کنند.

منابع:
1- غفاری، سعید، «گامی در ادبیات کودکان و نوجوانان»، انتشارات دیزش، چاپ اول 1379.ش، ص 9
2- مستغاثی، سعید، «فرانکلین در تهران»- روایتی مستند از یک هجوم فرهنگی-، شرکت انتشارات کیهان، چاپ اول 1397.ش، صص 79تا 82و 303
3- آذریزدی، مهدی، «قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب»-جلد6، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهاردهم 1368.ش، ص 132
4- کتاب «یادنامه و کتابنامه استاد مصطفی زمانی»، تالیف و انتشار از بنیاد فرهنگی اسلام(قم)، چاپ اول 1373.ش 
5- امینی، عبدالله، مقاله «اسوه فداکاری»-یادمان شهید حجت‌الاسلام سیدمحمدکاظم دانش- ماهنامه فرهنگ کوثر، شماره 16، مورخ تیر 1377.ش، صص 65تا 68