اندیشه سیاسی
اخوانالصفا و فتوت
معرفی اخوانالصفا و تشکیلات مبتنی بر روش فتوت و برادری
قرن چهارم هجری به لحاظ سیاسی و اجتماعی، در قلمرو جهان اسلام چندان آرام سپری نشد. یکی از اتفاقاتی که در نیمه اول این قرن صورت گرفت فتح بغداد به‌دست حکومت شیعه آل‌بویه بود و باعث شد تا خلیفه عباسی تنها به همان عنوان خویش یعنی جانشین پیامبر خدا بودن، قناعت کند. در مصر خلفای فاطمی سر بر آوردند و مشروعیت خویش را فراتر از عباسیان دانستند. این ناآرامی‌های سیاسی حتی در بغداد هم دیده میشد و تضارب آرای اندیشه‌های دینی، گاه به کشمکش‌ها و خونریزی‌های شهری می‌انجامید که حاکمیت را مجبور به مداخله و آرام کردن دو طرف میکرد. در چنین شرایطی، گروهی با نام «اخوانالصفا» پا به عرصه ظهور گذاشتند و سعی داشتند با مطرح کردن مفاهیم فلسفی و عقلی و یاری طلبیدن از برادرانی که می‌توانند اندیشه‌ها را بارور سازند، وحدت و هماهنگی را در جهان اسلام تحقق بخشند.
چیستی یا کیستی اخوانالصفا
اخوانالصفا در لغت به‌معنای «برادران روشن» یا «یاران روشن» است. درباره عنوان این گروه اقوال گوناگونی در کتاب‌ها آمده است. برای مثال افضل‌الدین کاشانی در کتاب المفید للمستفید در قرن هفتم، این گروه را اخوانالصفا و احباب‌الوفا معرفی کرده و آنها را اهل تحقیق و ارادت و ارباب بصائر و قلوب می‌داند. در فرهنگ مثنوی یا لطائف‌اللغات از عبداللطیف بن‌عبدالله کبیر عباسی در قرن یازدهم، اخوانالصفا کسانی معرفی شده‌اند که از مقتضیات کدورت بشری فارغ شده و به اوصاف و کمالات روحانی رسیده‌اند. ایگناس گلدزیهر، خاورشناس مجاری قرن 19 میلادی، نیز معتقد است که این گروه نام خود را از قصه کبوترطوق‌دار کلیله‌ودمنه اقتباس کرده‌اند. این داستان سرگذشت دوستانی است که با صدق و صفای برادری یکدل شدند و توانستند از خطر اسارت و مرگ رهایی یابند. آنان نشان دادند که دوستی، جانوران ضعیف را چنان قوی می‌کند که می‌توانند از بند رها شده و دفع خطر کنند. این داستان به انسان‌ها نیز این درس را می‌دهد که فواید اینگونه دوستی‌ها می‌تواند ابعاد مختلف زندگی بشری را در برگیرد.
شباهت‌ها و تفاوت‌های اخوانالصفا با فتوت
اخوانالصفا از این جهت که در اندیشه برادری بوده‌اند بافتوت ارتباط پیدا کرده و از این منظر قابل مقایسه‌اند. صفاتی از جمله فداکاری، ازخودگذشتگی و ایثارگری در حق دوستان که نزد عیاران و جوانمردان از مهم‌ترین اصول است، در میان آنها نیز پررنگ بوده و همچنین از این حیث که پس از انتخاب دوست نیک از بذل مال و جان نسبت به او دریغ نکنند، با اهل فتوت و جوانمردان شباهت دارند.
درهرحال در اوضاع و احوال قرن چهارم که خلاصه‌ای از آن ذکر شد اخوانالصفا به‌عنوان یک نهضت علمی، اخلاقی، تربیتی، سیاسی و دینی تشکیل شد. مقتضیات جامعه در آن زمان ایجاب میکرد که این نهضت و تشکیلاتش مخفی بماند و از جهت گمنامی، این گروه با عیاران و جوانمردان که اگر کاری می‌کردند برای نام بوده است، متمایزند. البته پنهان‌کاری آنان در جهت نیل به هدف را می‌توان با پنهان‌کاری برخی از گروه‌های عیار که می‌کوشیدند در سایه آن مخفی‌کاری به اهدافشان دست یابند نیز مقایسه کرد. این گروه دارای تنوع اقشار اجتماعی نیز بوده است؛ از فرهیختگان جامعه گرفته تا پیشه‌وران شهری را شامل میشد و به‌طور کلی هر کسی که از حدی از هوش و استعداد برخوردار بود، می‌توانست در این گروه جای گیرد و درصورتی که بصیرت و علمش مورد تأیید اعضای گروه قرار می‌گرفت، به نمایندگی به نقاط دیگر فرستاده میشد. اما در عیاران ابتدا طبقات فرودست شهری جای می‌گیرد و در فتوت نیز بعدها دیگر اصناف و قشرها وارد می‌شوند.
تشکیلات، اندیشه‌های سیاسی و طرح مدینه فاضله
اندیشه‌های سیاسی اخوانالصفا نشان می‌دهد که اولا این گروه از مخالفان جدی حاکمیت عباسی بودند و اندیشه جایگزینی حاکمیتی مبتنی بر عدل و انصاف را در سر می‌پروراندند، لذا در پی فرصتی بودند تا به آرمان‌هایشان جامه عمل بپوشانند. آنها که خود را در حکم فضلا و اندیشمندان و صاحبان خرد و تفکر می‌دانستند، عیاروار منتظر فرصتی بودند تا بساط تفکر خود را بر پایه‌های ویران خلافت عباسی که آن زمان در ضعف و سستی به‌سر می‌برد، بگسترند. غایت آنان در این راه این بود که سایه ظلم و ستم را از سر مردمان بردارند و در عوض مردم را به عدالت و خیر و نیکی در سایه همدلی و برادری برسانند. پس به لحاظ تشکیل حاکمیت با عیارانی که در سر سودای قدرت داشتند، مشابهت دارند. اندیشه سیاسی این گروه بسیار قوی بوده و طرح مدینه فاضله‌ای در سر داشتند و برای آن نیز ویژگی‌هایی ذکر کرده‌اند. ازجمله اینکه همکاران این مدینه را به 4گروه تقسیم می‌کنند: 1)مرتبه صاحبان صنایع؛ یعنی کسانی که به‌کار تولید و توزیع کالا و خدمات مشغولند. 2)مرتبه صاحبان ریاست‌ها؛ که مدیریت اجرا در بخش‌های مختلف و ریاست هر یک از مناطق مختلف مدینه را به‌عهده دارند. 3)مرتبه پادشاهان صاحب امر و نهی؛ بیانگر حاکمیت کلان مدینه و افراد و نهادهایی است که امر قانونگذاری و حکومت بر مدینه را دارند. 4)مرتبه الهیون صاحب مشیت و اراده؛ که شامل گروه فیلسوفان خداشناس و آگاهان به قوانین الهی هستند.
اخوانالصفا در تلاش بودند در سایه علوم و دانش‌ها و همچنین با روش برادری که نوعی فتوت و اخوت را نمایان میکرد مدینه فاضله خود را محقق سازند. از این منظر می‌توان مدعی شد که فرهنگ فتوت در ذیل اخوان توانست بروز سیاسی-اجتماعی نیز بیابد. این الگوها ظرفیت عصری‌سازی را دارا بوده و می‌تواند درخدمت پیشرفت جامعه قرار گیرد.
در همینه زمینه :
نشست فلسفی