اولین اشغالگران آسیا

محمدرضا مرادی؛ تحلیلگر مسائل سیاسی

بدون شک در میان استعمارگران که هویت تاریخی خود را از اواخر قرن پانزدهم میلادی یافته‌اند، دربار پرتغال جزو نخستین‌ها محسوب می‌شود که توانست به سرزمین آفریقا راه یابد؛ هر چند گروهی از مورخان در بررسی علل آغاز جهان‌گشایی و کشورگشایی پرتغالی‌ها خروش احساسات و تعصبات مذهبی و اشاعه آیین مسیح را برشمرده‌اند و گروهی دیگر از ضرورت درهم شکستن قدرت مسلمانان در شمال و غرب آفریقا بر مسیرهای دریایی این منطقه سخن گفته‌اند، اما حقیقت آن است که مهم‌ترین عامل ورود پرتغالی‌ها به عرصه گسترش‌گرایی و استعمار، سودای تسخیر شرق و دستیابی به ثروت افسانه‌ای دربار امپراتوری‌های بزرگ آسیا و تسلط بر تجارت ادویه بود که به آمال و آرزوی مردمان مغرب زمین بدل شده بود.
پرتغالی‌ها توانستند با کمک راهنمایی دریانوردان مسلمان به‌تدریج مسیر دور زدن آفریقا و دستیابی به اقیانوس هند و راهیابی به سرزمین هند را بیابند. در این بین مناطق استراتژیکی از آفریقا و ازجمله «دماغه امید نیک» برای سال‌ها در کنترل آنان بود و سیطره آنان تا خلیج‌فارس، اقیانوس هند و سواحل سنگاپور و جنوب شرق آسیا گسترانیده شد.
مانوئل، پادشاه پرتغال، 5سال پس از سفر کلمب، واسکوداگاما را راهی دریاها کرد. در 8ژوئیه 1497، گاما در رأس ناوگانی مرکب از 4 کشتی، بندر لیسبون را به مقصد هند ترک کرد. در‌ ماه نوامبر «دماغه امیدنیک» را در جنوب آفریقا درنوردید و وارد آب‌های قاره آسیا شد. در 22مه 1498میلادی، به بندر «کالیکوت» در سواحل هند رسید و پیروزمندانه به لیسبون بازگشت و به تعبیر «لرد کرزن» برای پرتغال «قرنی سرشار از شهرت و ثروت» فراهم ساخت.
چند‌ماه پس از بازگشت گاما به لیسبون، پادشاه پرتغال، ناوگانی بزرگ و مجهز، مرکب از 13کشتی، به فرماندهی ماجراجویی به نام «پدرو آلوارس کابرال» روانه شرق کرد؛ اما این بار با هدف تسخیر! اما کابرال، شکست‌خورده به پرتغال بازگشت و کمی بعد، به سال 1502 مجددا این واسکودوگاما بود که مأموریت یافت برای انهدام کامل ناوگان‌های تجاری مسلمانان و استقرار سلطه انحصاری پرتغال بر راه‌های دریایی شرق راهی شود. گاما با 21کشتی روانه هند شد و در بندر کالیکوت کشتی‌های تجار مسلمانان را نابود کرد و با تهاجم وحشیانه موجی بی‌سابقه از خشونت و وحشت آفرید و نخستین تسلط پرتغالی‌ها بر این منطقه را رقم زد. راهی که گاما گشود، با «فرانسیسکو د آلمیرا» و «آلفونسو د آلبوکرک» پی گرفته شد. قدرت واقعی پرتغال در شرق را آلبوکرک بنیاد نهاد؛ کسی که برخی مورخان غربی مفتخرانه او را پس از اسکندر مقدونی نخستین فردی می‌دانند که یک امپراتوری اروپایی در مشرق زمین ایجاد کرد. دایره‌المعارف آمریکانا، آلبوکرک را «بنیانگذار امپراتوری پرتغال در شرق» می‌خواند و می‌افزاید: «وی به مارس(خدای جنگ) پرتغالی شهرت داشت!»