نگاه تجملاتی به پدافند غیرعامل

حمیدرضا بوجاریان، خبر‌نگار

نزدیک 2دهه است که موضوع پدافند غیرعامل به یکی از مباحث روز دفاعی کشور تبدیل شده است. با این حال، مسئله پدافند غیرعامل مصوبه‌ای برای فعالیت قانونی و منسجم ازسوی مجلس نداشت و از این‌رو، آنطور که انتظار می‌رفت موضوع پدافند غیرعامل و بایدها و نبایدهای آن از سوی دولت‌ها جدی گرفته نشد. گرچه با وجود نبود قوانین الزام‌آور برای دولت‌ها و دستگاه‌ها، سطح آمادگی دفاعی کشور برای مقابله با حملات سایبری افزایش یافت، اما حملات سایبری به برخی زیرساخت‌های شهری، صنعتی، سیاسی و امنیتی نشان داد تا رسیدن به نقطه مطلوب در پدافند غیرعامل فاصله زیادی داریم؛ فاصله‌ای که سبب شد مجلس مسئله ایجاد سازمان پدافند غیرعامل را در دستور کار خود قرار دهد و تلاش کند با تنظیم قوانین و مقرراتی برای فعالیت منسجم این سازمان، برخی راه‌های نفوذ به زیرساخت‌های کشور را مسدود و آمادگی مقابله با حملات سایبری را افزایش دهد. به این بهانه با محسن محبی، معاون توسعه فرهنگی سازمان پدافند غیرعامل و دانش‌آموخته دکتری امنیت ملی درباره عملکرد دستگاه‌های مرتبط با پدافند غیرعامل گفت‌و‌گو کرده‌ایم. 

نزدیک 2دهه از وارد شدن پدافند غیرعامل گذشته است و مانورها و هشدارهای زیادی برای ایجاد آمادگی در این حوزه به دستگاه‌ها داده شده است. پس چرا هنوز شاهد آسیب دیدن بخشی از زیرساخت‌های کشور در حملات سایبری هستیم؟
همه کشورها در حوزه سایبری آسیب‌پذیرند؛ حتی آمریکا، چین و روسیه که هر یک از آنها در این حوزه از کشورهای پیشرو هستند از حملات سایبری در امان نبوده و نیستند. براساس آمارهای منابع روسی، بیش از50درصد حملات سایبری که در جهان ثبت می‌شود علیه روسیه است. این درحالی است که روسیه در بخش سایبری پدافندی چندلایه و بسیار محکم دارد. با تغییر شیوه جنگ‌ها از سخت و نظامی به سایبری، در 8سال گذشته قرارگاه تهدیدات سایبری راه‌اندازی و در این قرارگاه الزاماتی برای دستگاه‌ها و بخش‌های حساس کشور تدوین شد که براساس آن رزمایش‌های مختلفی در حوزه‌های زیرساختی برگزار شد. با برگزاری آن رزمایش‌ها تا 80درصد حملات سایبری علیه این مراکز دفع شده است، اما قبول داریم که هنوز در بخش‌هایی با مشکل رو‌به‌رو هستیم. 
چگونه این حجم از حملات دفع شده است؟ 
این سؤال مهمی است که برای پاسخ به آن باید به گذشته برگردیم. زمانی بود که تمام سرورهای مراکزی مانند وزارت نیرو در حوزه آب و برق در خارج از کشور بود؛ به‌عنوان مثال هر فرد بیگانه‌ای در خارج کشور این امکان را داشت که با زدن یک دکمه برق تمام شهر تهران را قطع کند یا در تابستان چند سال قبل که با مشکل قطع برق روبه‌رو شدیم، شاهد این بودیم که تعداد زیادی از بیمارستان‌ها سیستم‌های برق اضطراری ندارند! این مسئله تبدیل به چالشی امنیتی و اجتماعی برای کشور شده بود. همان زمان تصمیم گرفتیم سرورهای دستگاه‌های مختلف اداری، اقتصادی، سیاسی و مانند آن که خارج کشور بودند به داخل منتقل و مدیریت شود. به همه بیمارستان‌ها ابلاغ و اخطار شد که باید سیستم‌های برق اضطراری داشته باشند و با قطع برق دچار اختلال نشوند. این بخشی از اقدامات ما در این حوزه بود که بیشتر دیده و رسانه‌ای شد. اقدامات دیگری نیز انجام شد که در ارزیابی کلی از این اقدامات توانستیم حجم خسارت‌ها و تهدیدها را کاهش و آستانه تحمل ملی در مقابل حملات سایبری را تقویت کنیم. 
شما گفتید الزاماتی از سوی قرارگاه تهدیدات سایبری به دستگاه‌ها ابلاغ شده است که باید رعایت می‌شد، اما شاهد حملات سایبری به مراکزی مانند سامانه‌های فروش سوخت، شهرداری، سازمان زندان‌‌ها و حتی کارخانه‌های مهم کشور بودیم. این دستورالعمل‌ها دارای نقص بودند یا مشکل از جای دیگری بود؟
متأسفانه باید گفت برخی مدیران با گذشت نزدیک به 2دهه از تعریف مجموعه‌ای به نام پدافند غیرعامل هنوز احساس می‌کنند که پدافند غیرعامل موضوع یا مسئله‌ای تجملاتی است و آنطور که باید به این موضوع و ضرورت اجرای دستورالعمل‌هایی که به آنان داده می‌شود، اهمیت نمی‌دهند؛ این در حالی است که موضوع پدافند غیرعامل باید در ذات طرح‌های سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و صنایع هر مجموعه‌ای که در زندگی مردم نقش مؤثری دارد، رعایت شود و نباید تنها به بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها اکتفا کرد. به‌نظر می‌رسد هنوز مدیرانی که باید مجری سیاست‌ها و دستورالعمل‌های پدافند غیرعامل باشند درکی از اهمیت این موضوع پیدا نکرده‌اند. 
مگر مسئولان از عمق تهدیدهای سایبری اطلاعی ندارند؟ 
درک درست و شناخت کاملی از مسئله پدافند غیرعامل در نگاه مدیران وجود ندارد. واقعیت این است که مدیران ما هنوز فکر می‌کنند توجه به مسئله مدیریت بحران مهم‌تر از پدافند غیرعامل است. براساس این نوع نگاه و رویکرد به پدافند غیرعامل است که در دولتی مسئله پدافند برجسته می‌شود و در دولتی دیگر به فراموشی سپرده می‌شود؛ به‌عنوان نمونه، دولت قبل بودجه‌‌ای برای پدافند غیرعامل اختصاص نمی‌داد و آمادگی برای مقابله با تهدیدات سایبری را ضروری نمی‌دانست. هنوز هم‌چنین نگرشی در برخی مدیران دیده می‌شود؛ به‌گونه‌ای که اکنون در برخی وزارتخانه‌های حساس کشور مدیرکل پدافند غیرعامل آن وزارتخانه را نداریم و عملا برنامه‌ای منسجم برای مقابله با تهدیدات سایبری نیز وجود ندارد. تأکید می‌کنم نسبت به اینکه دولت‌ها چه نگاهی دارند رویکرد آنان به موضوعات هزینه‌‌ای برای مقابله با حملات سایبری نیز متفاوت می‌شود. ساختار ما نیازمند تقویت است و در بسیاری از موارد دولت باید از نگاه حمایتی و تقنینی مسئله پدافند غیرعامل را تقویت کند. مسئله پدافند غیرعامل موضوعی است که مستقیما به امنیت ملی مرتبط است و مدیران باید نگاه بهتر و حمایت جدی‌تری در عمل به دستورالعمل‌های آن داشته باشند. 
به‌نظر می‌رسد نبود ضمانت اجرایی برای عمل به ابلاغ‌ها و دستورالعمل‌ها چالش جدی شما در دستگاه‌هاست. با توجه به ارتباط این بی‌توجهی به تهدید امنیت ملی، آیا برای ترک فعل‌کنندگان بی‌عملی در اجرای دستورالعمل‌ها تبعاتی هم دارد؟ 
تا چند سال قبل برای اجرای دستورالعمل‌های پدافند غیرعامل از سوی مدیران، الزام اجرایی قانونی نداشتیم؛ به این معنا که اگر مدیری دستورالعمل‌ها را اجرا نمی‌کرد، جرمی هم مرتکب نشده بود و تحت تعقیب هم قرار نمی‌گرفت! در دوره‌ای که آیت‌الله رئیسی، رئیس قوه قضاییه بود مسائل مرتبط با پدافند غیرعامل و اهمیت رعایت مصوبه‌ها و دستورالعمل‌ها را تشریح کردیم و ایشان نیز در آن مقطع به رئیس سازمان بازرسی کل کشور دستور داد این سازمان به شکل کلان به مسائل مرتبط ورود و مدیران را مکلف به اجرای دستورالعمل‌ها کند و اگر کسی استنکاف کرد، مسئول مرتبط را تحت تعقیب قرار دهد. برخوردها تاکنون شدید نبوده است، اما با رویکرد جدید سازمان بازرسی ممکن برخورد با مستنکفین از اجرای ضوابط پدافند غیرعامل تشدید شود. در ماه‌های اخیر براساس گزارش مدیران کل پدافند غیرعامل، 2مدیرکل از دستگاه‌های اجرایی استانی به‌دلیل بی‌توجهی به الزامات پدافند غیرعامل برکنار شده‌اند. 
کمیسیون امنیت ملی مجلس در حال بررسی قوانین سازمان پدافند غیرعامل است. آیا برای تقویت جایگاه این سازمان پیشنهادی برای بررسی به این کمیسیون ارائه شده است؟ 
بسته‌ای از پیشنهادهای خود را به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس برای در نظرگرفتن برخی نیازهای اساسی سازمان پدافند غیرعامل برای اثرگذاری هرچه بیشتر در کشور ارائه کرده‌ایم این بسته مشتمل بر تعریف وظایف و کارکردهای دستگاه‌های دولتی و حتی خصوصی مؤثر در کشور است. خوشبختانه برخی نمایندگان عضو این کمیسیون و نیز در مجلس شناخت و درک خوبی از مسئله پدافند غیرعامل دارند و حتی برخی از آنان در گذشته از مدیران کل پدافند غیرعامل در استان‌ها بودند که این مسئله کمک زیادی به تصویب پیشنهادهای ارائه‌شده در کمیسیون خواهد کرد. ما امیدواریم در مجلس بتوانیم قوانینی را به تصویب نمایندگان مردم برسانیم که مبتنی بر آن، جایگاه پدافند غیرعامل تقویت و ضریب ایمنی کشور مقابل تهدیدات سایبری به‌شدت افزایش یابد. 
چه پیشنهادهایی به مجلس ارائه شد؟ 
نمی‌توانم درباره جزئیات پیشنهادهای ارائه‌شده به مجلس اطلاعات زیادی بدهم، اما در یکی از پیشنهادها تأکید شده است که حتی بخش خصوصی و مدیران کارخانه‌هایی که تولیدات، واردات، صادرات یا هر نوع تولیدی که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر امنیت اقتصادی و امنیت ملی کشور اثر دارد باید مشمول طرح‌های پدافند غیرعامل شود. به‌عنوان نمونه همه پتروشیمی‌‌ها، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، کارخانجات صنعتی و تولیدی و مانند آنها باید قوانین پدافند غیرعامل را اجرایی کنند و نمی‌توانند با توجیه خصوصی بودن از زیر بار اجرای آن شانه خالی کنند. جا‌به‌جایی مراکز پرخطر از مراکز جمعیتی نیز از دیگر پیشنهادهای ارائه شده از سوی ما است و پیش‌بینی می‌کنیم با توجه به اینکه کلیات این طرح در صحن مجلس به تصویب رسیده است تا پایان سال مقررات مرتبط به تصویب نهایی برسد. 

مکث
عمویی: همه ساختارهای کشور باید به پدافندغیرعامل توجه کنند

سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، درباره چرایی تشکیل سازمان پدافند غیرعامل می‌گوید: این طرح با استفاده از نظرات کارشناسان دستگاه‌های ذی‌ربط، مرکز پژوهش‌های مجلس و نهادهای مرتبط بررسی شده است. ابوالفضل عمویی ادامه می‌دهد: این سازمان مسئول ارائه سیاست‌ها، طرح‌ها و نظارت بر آنها برای مبارزه با تهدیدهای غیرعامل، غیرنظامی و تهدید در موضوعات غیرمتعارف است. او حرفش را اینطور ادامه می‌دهد: تهدید در حوزه مسائل نظامی تا تهدیداتی که زیرساخت‌های کشور مانند صنعت آب، برق و مانند آن را هدف قرار می‌دهد در زمره مسائلی محسوب می‌شود که سازمان پدافند غیرعامل به آنها می‌پردازد. عمویی جایگاه سازمان پدافند غیرعامل را ذیل ستاد کل نیروهای مسلح می‌داند و می‌افزاید: گرچه سازمان پدافند غیرعامل ذیل ستاد کل نیروهای مسلح فعالیت خواهد کرد، اما به‌دلیل شمول گسترده ماموریت‌هایش وزارتخانه‌های مختلف نیز با آن مرتبط خواهند بود؛ به‌گونه‌ای که همه ساختارهای کشور باید پدافند غیرعامل را در برنامه‌های خود مورد توجه قرار دهند. سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس خاطرنشان می‌کند: بر‌اساس طرح فعلی، کمیته دائمی با عضویت همه دستگاه‌های کشوری و لشکری تشکیل می‌شود و اساسنامه و چارچوب فعالیت آن نیز به تصویب رهبر معظم انقلاب خواهد رسید. علاوه بر این، تمام دستگاه‌ها نیز مکلف می‌شوند برخی طرح‌های تملک دارایی خود را ذیل برنامه‌ریزی سازمان پدافند غیرعامل انجام دهند. او در پاسخ به اینکه ایجاد این سازمان بار مالی تازه‌ای به بدنه دولت وارد خواهد کرد، با رد این موضوع می‌گوید: مسئول اجرای سیاست پدافند غیرعامل در هر دستگاه، مسئول آن دستگاه است؛ از این‌رو، ساختار جدیدی ذیل دستگاه‌ها ایجاد نمی‌شود و نباید نگران ایجاد ساختارهای اداری جدید بود.